درس 14
ميزان اعمال و شاهدان قیامت
ميزان اعمال در قيامت
در قرآن و احاديث معصومين عليهم السلام از ميزان قيامت سخن بسيار گفته شده است، ميزان وسيله سنجش است، ميزان هر چيز مناسب با همان چيز است، ميزان بقال ترازوي اوست و ميزان آب و برق کنتور مخصوص هر کدام، و ميزان گرمي و سردي هوا دماسنج است و بالاخره ميزان قيامت وسيله سنجش اعمال مردم مي باشد.
قبل از اينکه به تفسير و معناي مزاي قيامت بپردازيم به آيات قرآن در اين امور دقت کنيم:
و نضع الموازين القسط ليوم القيمه فلا تظلم نفس شيئا و ان کان مثقال حبه من خردل و کفي بنا حاسبين؛[1]
(و قرار مي دهيم ميزانهاي عدالت براي روز قيامت پس به احدي ظلم نمي شود و اگر عمل ذره اي کوچک باشد آن را مي آوريم و کافي است ما را که حسابگر هستيم).
و الوزن يومئذ الحق فمن ثقلت موازينه فاولئک هم المفلحون و من خفت موازينه فاولئک الذين خسروا انفسهم بما کانوا بآياتنا يظلمون؛ [2]
(وزن و سنجش در قيامت حق است پس هر کس ميزانش سنگين باشد از رستگاران است و هر که ميزانش سبک باشد از کساني است که زيان کرده اند چون به آيات ما ستم کردند).
فاما من ثقلت موازينه فهو في عيشه راضيه و اما من خفت مواينه فامه هاويه؛ [3]
(پس هر کس ميزانش سنگين باشد او در يک زندگي پسنديده اي است و هر کس ميزانش سبک باشد پس جايگاهش در دوزخ است).
ميزان قيامت چيست؟ مرحوم طبرسي مي گويند: وزن عبارت از عدل در آخرت است و اينکه به احدي ظلم نمي شود يا مراد از وزن ظهور مقدار عظمت و ارزش مومن، و ذلت و بي ارزشي کافر است همانطور که در سوره کهف آيه 105 درباره مشرکين آمده است:
فلا نقيم لهم يومئذ وزنا
(براي آنان وزن و ارزشي قرار نمي دهيم) و منظور از آيه: ثقلت موازينه يعني برتري داشته باشد خوبيهايش و زياد باشد خيراتش، و منظور از خفت موازينه يعني سبک باشد خوبيها و کم باشد طاعاتش[4] (آنچه از مرحوم طبرسي نقل شد در ضمن روايتي که هشام بن حکم از امام صادق عليه السلام نقل مي کند آمده است)[5].
موازين قيامت چه کساني هستند؟ در ذيل صفحه 242 از جلد هفتم بحار الانوار، خلاصه اي از تفسير صافي در بيان معناي ميزان آورده شده و در نهايت چنين آمده: ميزان مردم در روز قيامت آن چيزي است که قدر و قيمت هر انساني با آن چيز به حسب عقيده و خلق و عملش سنجيده مي شود تا اينکه جزاي هر انساني داده شود. اين وسيله سنجش، انبياء و اوصياء هستند، زيرا قيمت و ارزش هر انساني به مقدار متابعتش از آنها و نزديکي او به سيره آنهاست و بي وزني هر کسي به ميزان دوري او از انبياء و اوصياء است، در کافي و معاني الاخبار از امام صادق عليه السلام نقل شده که در تفسير آيه:
و نضع الموازين القسط ليوم القيامه
(ما ميزان هاي عدالت را در روز قيامت قرار مي دهيم) فرمودند: هم الانبياء و الاصياء يعني آنها ميزان ها انبياء و اوصياء هستند، در روايت ديگري فرمودند: نحن موازين القسط (ما ميزانهاي عدالت هستيم)[6].
مرحوم علامه مجلسي از شيخ مفيد نقل مي کند که در روايت آمده: ان امير المومنين و الائمه من ذريته هم الموازين (همانا امير المومنين و امامان و ذريه او (عليهم السلام) ميزان هاي عدل در قيامت هستند)[7].
در زيارت مطلقه اول از زيارات حضرت علي عليه السلام آمده است:
السلام عليک يا ميزان الاعمال
(سلام بر تو اي ميزان اعمال)[8].
بنابر آنچه بيان شد ميزان همان عدل الهي است و پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و امامان معصوم عليهم السلام نمونه و مظهر عدل او هستند و به قول بعضي محققين، پيشوايان معصوم به منزله يک کفه ترازو هستند و انسانها با اعمال و عقايد و نياتشان به منزله کفه ديگر هستند و با يکديگر موازنه و مقايسه مي شوند و هر اندازه اعمال و عقايد ما به عقايد و اعمال آنها شباهت و نزديکي داشته باشد ميزان عمل ما سنگين است، چنانچه مرحوم طبرسي در مجمع البيان ذيل آيه 105 سوره کهف مي گويد: در روايت صحيح داريم که پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله فرمودند: انه لياتي الرجل العظيم السمين يوم القيمه لا يزن جناح بعوضه
(در روز قيامت مرداني فربه و عظيم الجثه را مي آورند که به اندازه بال مگسي وزن ندارند)، يعني بي وزن و بي ارزش هستند چرا که اعمال و افکار و شخصيت آنها بر خلاف قيافه ظاهرشان کوچک و سبک بوده است.
سوالات قیامت
- در قيامت از چه چيزهائي سوال مي شود؟
روز قيامت ابتدا از مواردي سوال مي شود که توجه به آنها اهميت داشته و سازنده است.
عن الرضا عن آبائه عن علي عليه السلام قال:
قال النبي صلي الله عليه و آله اول مايسال عنه العبد حبنا اهل البيت؛
(امام رضا از پدرانش از علي عليه السلام نقل کرده که پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله فرمودند: اول چيزي که از انسان سوال مي شود محبت ما اهلبيت است)[9].
عن ابي بصير قال: سمعت اباجعفر عليه السلام يقول:
اول ما يحاسب العبد الصلاه فان قبلت قبل ماسواها
(ابو بصير مي گويد از امام باقر عليه السلام شنيدم مي فرمود: اول چيزي که مورد محاسبه قرار مي گيرد نماز است که اگر قبول شد ديگر عبادات هم قبول است)[10].
حديث قبل اولين سوال در عقيده است و حديث دوم اولين سوال در عمل مي باشد.
عن ابي عبد الله عليه السلام: في قول الله: ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسولا قال يسال السمع عما يسمع و البصر عما يطرف و الواد عقد عليه (امام صادق عليه السلام در تفسير قول خداوند؛
(همانا نسبت به گوش و چشم و قلب مسئوليت است) فرمودند: سوال مي شود از آنچه گوش شنيده و از آنچه چشم ديده و از آنچه که قلب دلبستگي پيدا کرده است)[11].
عن ابي عبدالله عليه السلام قال: قال رسول الله صلي الله عليه و آله انا اول قادم علي الله ثم يقدم علي کتاب الله ثم يقدم علي اهل بيتي ثم يقدم علي امتي فيقفون فيسالهم ما فعلتم في کتابي و اهل بيت نبيکم؟
(از امام صادق عليه السلام نقل شده که رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمودند: من اولين کسي هستم که به پيشگاه خداوند حاضر مي شوم سپس کتاب خدا (قرآن) بر من وارد مي شود و آنگاه اهل بيتم و سپس امتم بر من وارد مي شوند آنها مي ايستند و خداوند از آنها مي پرسد با کتاب من و اهلبيت پيغمبرتان چه کرديد؟)[12].
عن الکاظم عن آبائه عليه السلام قال: قال رسول الله صلي الله عليه و آله قال: لا تزول قدم عبد يوم القيامه حتي يسال عن اربع عن عمره فيما افناه و شابه فيما ابلاه و عن ماله من اين کسبه و فيما انفقه و عن حبنا اهل البيت؛
(امام کاظم عليه السلام از پدرانشان نقل کرده که رسول خدا فرمودند: در قيامت هيچ بنده اي قدم از قدم بر نمي دارد تا از چهار چيز بازپرسي شود از عمرش که در چه راهي صرف کرده و از جواني اش که در چه راهي آنرا از دست داده؟ و از مالش که از کجا آورده و در چه راهي مصرف کرده؟ و از محبت ما اهلبيت)[13].
محاسبه حق الناس در روز قيامت
از مواردي که محاسبه اش بسيار سخت و دقيق است حقوقي است که مردم بر يکديگر دارند اين حقوق را تا صاحب حق نبخشد خداوند نمي بخشد احاديث بسياري در اين مورد آمده است که به بعضي از آنها اشاره مي کنيم:
قال علي عليه السلام: .... اما الذنب الذي لا يغفر فمظالم العباد بعضهم لبعض ان الله تبارک و تعالي اذا برز لخلقه اقسم قسما علي نفسه فقال و عزتي و جلالي لا يجوزني ظلم و ظالم ولو کف بکف ... فيقتص للعباد بعضهم من بعض حتي لا يبقي لاحد علي احد مظلمه؛
(علي عليه السلام فرمودند: ... گناهي که بخشيده نمي شود ظلم و ستم بندگان نسبت به يکديگر است همانا خداوند روز قيامت به عزت و جلال خود سوگند ياد مي کند که از ظلم هيچ ظالمي نمي گذرد اگر چه به مقدار زدن دستي به دست ديگر باشد پس خداوند به طور کامل حقوق ضايع شده را باز مي گيرد تا از کسي نزد ديگري مظلمه اي نماند)[14].
علي عليه السلام فرمود: روزي رسول اکرم صلي الله عليه و آله با اصحاب خود نماز گزارده سپس فرمود در اينجا کسي از قبيله بني نجار نيست؟ دوست آنها جلوي درب بهشت زنداني گشته است (به او اجازه ورود نداده اند) به خاطر سه درهم که به فلان شخص يهودي بدهي داشته با آنکه مديون از شهداء است[15].
قال ابوجعفر عليه السلام: کل ذنب يکفره القتل في سبيل الله الا الدين فانه لاکفاره له الا ادائه او يقضي صاحبه او يعفو الذي له الحق
(امام باقر عليه السلام فرمودند: کشته شدن در راه خداوند کفاره هر گناهي است مگر بدهي زيرا بدهي هيچ کفاره اي ندارد مگر پرداخت آن يا دوستش بپردازد يا طلبکار ببخشد)[16].
روزي رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله خطاب به مردم فرمودند: مي دانيد فقير و مفلس کيست؟ عرض کردند: ما به کسي که مال و منال ندارد مفلس مي گوييم، حضرت فرمودند: مفلس امت من کسي است که با داشتن نماز و روزه و زکات وارد محشر مي شود اما کساني را دشنام يا نسبت ناروا داده و به مال بعضي تجاوز کره و به بعضي کتک زده ... براي جبران گناهانش از حسناتش به اين و آن مي دهند اگر حسناتش تمام شود از گناهان صاحبان حق به حساب او مي گذارند سپس او را در آتش مي اندازند[17].
قال ابوعبدالله عليه السلام: اما انه ما ظفر احد بخير من ظفر بالظلم اما ان المظلوم ياخذ من دين الظالم اکثر مما ياخد الظالم من مال المظلوم
(امام صادق عليه السلام فرمودند: آگاه باشيد که کسي از راه ظلم به خبري نمي رسد بدانيد که مظلوم مي گيرد از دين ظالم بيشتر از آنچه از مال مظلوم گرفته است)[18].
شاهدان قيامت
خداوند متعال بر کليه اعمال خوب و بد مردم آگاهي کامل دارد چه کارهايي که آشکارا انجام داده اند و چه آنها که در نهان بوده است ولي مشيت حکيمانه خداوند بر اين تعلق گرفته که در قيامت حسابهاي مردم بر معيار پرونده اعمال و شهادت گواهان رسيدگي شود، اين شاهدان عبارتند از:
1 ـ خداوند:
كه نخستين گواه است:
ان الله علي کل شيي شهيد؛ [19]
(همانا خداوند بر همه چيز گوا است)،
ان الله کان عليکم رقيبا؛[20]
(همانا خداوند مراقب شماست)،
فالينا مرجعه ثم الله شهيد علي ما يفعلون؛ [21]
(بازگشت همه به سوي ماست پس خداوند گواه است بر آنچه انجام مي دهند).
2 ـ انبياء و امامان عليهم السلام:
و يکون الرسول عليکم شهيدا؛ [22]
(پيغمبر بر شما گواه مي باشد)،
و جئنابک علي هولاء شهيدا؛ [23]
(و مي آوريم تو را در حاليکه بر آنها گواه و شاهد هستي)،
و يوم نبعث في کل امه شهيدا من انفسهم؛ [24]
(و روزي که در هر امتي گواه و شاهدي از خودشان مي آوريم).
ابوبصير از امام صادق عليه السلام در تقسير قول خداوند متعال:
و کذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء علي الناس و يکون الرسول عليکم شهيدا؛
چنين فرمودند:
نحن الشهداء علي الناس بما عندهم من الحلال و الحرام و بما ضيعوا منه؛
(ما شاهدان بر مردم هستيم به آنچه نزد آنها ار حلال و حرام هست و آنچه را ضايع کردند)[25]، در حديث ديگر فرمودند: (ما امت وسط و شاهدان خداوند بر خلقش و حجت هاي خداوند در زمين هستيم)[26].
3 ـ فرشتگان:
و جائت کل نفس معها سائق و شهيد
(و مي آيد هر انساني در حاليکه فرشته اي او را مي برد و فرشته اي شاهد کارهاي اوست)،
ما يلفظ من قول الا لديه رقيب عتيد؛ [27]
(هيچ کلمه اي بيان نمي شود مگر اينکه برايش مراقبي حاضر است).
امير المومنين در دعاي کميل مي فرمايد:
و کل سيئه امرت باثباتها الکرام الکاتبين الذين وکلتهم بحفظ ما يکون مني و جعلتهم شهودا علي مع جوارحي؛
(... خداوند! ببخش هر گناهي که به فرشتگان شايسته امر فرمودي ثبت و حفظ کنند و آنها را همراه اعضايم شاهدان من قرار دادي).
4 ـ زمين:
يومئذ تحدث اخبارها
(زمين در قيامت اخبارش را بازگو مي کند)، پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله وقتي آيه مذکور را خواندند فرمودند:
اتدرون ما اخبارها؟ جائتي جبرئيل قال خبرها اذا کان يوم القيمه اخبرت بکل عمل علي ظهرها؛
(آيا مي دانيد اخبار زمين چيست؟ جبرئيل به من گفت روز قيامت زمين خبر مي دهد به آنچه بر آن انجام گرفته است)[28].
قال علي عليه السلام: صلوا المساجد في بقاع مختلفه فان کل بقعه تشهد للمصلي عليها يوم القيمه؛
(حضرت علي عليه السلام فرمود: در قسمتهاي مختلف مساجد نماز بخوانيد زيرا هر قسمتي روز قيامت براي نمازگزار شهادت مي دهد)
و همچنين امير المومنين عليه السلام وقتي موجودي بيت المال را بين صاحبان حق تقسيم مي کرد و خزينه خالي مي شد دو رکعت نماز مي خواند و خطاب به زمين بيت المال مي فرمود: در قيامت شهادت بده که من به حق اموال را در تو جمع کرده و به حق توزيع کردم[29].
5 ـ زمان (شب و روز):
قال ابوعبد الله عليه السلام: ما من يوم ياتي علي ابن آدم الا قال ذلک اليوم: يابن آدم انا يوم جديد و انا عليک شهيد فقل في خيرا اشهد لک يوم القيامه فانک لن تراني بعدها ابدا (امام صادق عليه السلام فرمودند: هيچ روزي براي انسان نمي آيد مگر اينکه آن روز مي گويد: اي فرزند آدم! من روز جديدي هستم و بر تو شاهدم پس در اين روز خير بگو تا روز قيامت بر تو شهادت دهم پس تو هرگز بعد از اين مرا نخواهي ديد).
و عنه عن ابيه عليه السلام: قال الليل اذا اقبل ناد يمناد بصوت يسمعه اخلايق الا الثقلين: يابن آدم اني علي ما في شهيد فخذ مني فاني لو طلعت الشمس لم تزد في حسنه و لم تستعتب في من سيئه و کذلک يقول النهار اذا ادبر الليل؛
(امام صادق عليه السلام از پدرشان امام باقر عليه السلام نقل کرده که فرمودند: زماني که شب مي شود منادي فرياد مي زند که غير از جن و انس همه مي شنوند: مي گويد: اي فرزند آدم همانا من بر آنچه که در من واقع مي شود شاهد هستم پس توشه ات را از من بگير زيرا اگر خورشيد طلوع کرد ديگر نمي تواني کار خوبي در من زياد کني و نمي تواني از گناهي در من باز گردي و همين فرياد را روز دارد وقتي که شب گذشت)[30].
6 ـ اعضاء و جوارح انسان:
يوم تشهد عليهم السنتهم و ايديهم و ارجلهم بما کانو يعلمون؛ [31]
(روزي که زبانها و دستها و پاهايشان بر آنان گواهي مي دهند)،
اليوم نختم علي افواههم و تکلمنا ايديهم و تشهد ارجلهم بما کانوا يکسبون؛[32]
(روزي که بر لبهایشان مهر مي زنيم و دستها و پاهايشان به آنچه عمل کردند گواهي مي دهد)،
شهد عليهم سمعهم و ابصارهم و جلودهم بما کانوا يعملون؛ [33]
(روز قيامت گوش و چشم و پوستهايشان به آنچه عمل کرده اند شهادت مي دهند).
7 ـ حضور خود عمل (تجسم عمل که فوق شهادت است):
يومئذ يصدر الناس اشتاتا ليروا اعمالهم فمن يعمل مثقال ذره خيرا يره و من يعمل مثقال ذره شرا يره؛ [34]
(در آنروز مردم به صورت گروههاي مختلف از قبرها خارج مي شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود، پس هر کس ذره اي کار خوب کرده آنرا مي بيند و هر کس ذره اي کار بد کرده آنرا مي بيند)،
و وجدوا ما عملوا حاضرا و لا يظلم ربک احدا؛[35]
(و همه اعمال خود را حاضر مي بينند و پروردگارت به احدي ظلم نمي کند)،
يوم تجد کل نفس ما عملت من خير محضرا و ما عملت من سوء تودلو ان بينها و بينه امدا بعيدا؛ [36]
(روزي که هر کس آنچه کار نيک انجام داده حاضر مي بيند و دوست دارد ميان او و بدي هايش که حاضر شده، فاصله زياد بود).
مساله حضور و تجسم عمل در احاديث بسياري وارد شده است، به گونه اي که مرحوم شيخ بهائي مي گويد:
تجسم الاعمال في النشاه الاخرويه قد ورد في احاديث متکثره من طرق المخالف و الموافق؛
(تجسم اعمال در جهان ديگر در احاديث بسياري از شيعه و سني نقل شده است)[37].
براي نمونه به يک حديث از پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله اشاره مي کنيم: ... و اذا اخرجوا من قبورهم خرج مع کل انسان عمله الذي کان عمله في الدنيا لان عمل کل انسان يصحبه في قبره؛
( زماني که انسانها از قبرهايشان خارج مي شوند همراه هر انسان عملي که در دنيا انجام داده هم مي آيد زيرا عمل هر انساني در قبر همراه اوست)[38].
- صراط دنيا و آخرت چيست؟
صراط در لغت به معناي طريق و راه است و در اصطلاح آيات قرآن و احاديث اهلبيت عليه السلام صراط بر دو معنا استعمال شده است يکي صراط دنيوي و ديگر صراط اخروي.
صراط دنيا؛ عبارت است: از راه سعادت و نجات و رستگاري، چنانچه در قرآن آمده:
ان هذا صراطي مستقيما فاتبعوه و لاتتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبيله؛ [39]
(همانا اين راه من است که مستقيم مي باشد پس آنرا متابعت کنيد و راههاي ديگر را پيروي نکنيد که شما را از حق جدا مي کند).
و هذا صراط ربک مستقيما؛ [40]
(اين راه پروردگار توست که مستقيم است)، اين صراط دنيا در احاديث به تعبيرات مختلفه آمده، از قبيل: راه معرفت خداوند، اسلام، دين، قرآن، پيغمبر صلي الله عليه و آله، امير المومنين عليه السلام، ائمه طاهرين عليهم السلام و همه به يک معني اشاره دارد که همان طريق سعادت و رستگاري است و مراد از عبور از اين صراط تحصيل عقايد حقه (از معرفت خداوند و صفات او و معرفت انبياء و ائمه عليهم السلام و ساير اعتقادات) و عمل به وظايف ديني و تحصيل اخلاق حميده است، معلوم است که اين صراط از مو باريکتر و از شمشير برنده تر مي باشد و هر کس با دقت و توجه سير کرد از صراط آخرت مي گذرد.
صراط آخرت؛ عبارت است از جسر و پلي که روي جهنم کشيده شده است و آخر اين پل بهشت برين مي باش و هر کس آنرا به سلام طي کند به سعادت ابدي رسيده و در بهشت جاودان مستقر مي گردد و هر کس نتواند بگذرد در آتش دوزخ سقوط کرده و معذب خواهد بود.
و ان منکم الا واردها کان علي ربک حتما مقضيا ثم ننجي الذين اتقوا و نذر الظالمين فيها جثيا؛[41]
(و هيچ يک از شما نيست مگر اينکه وارد دوزخ مي شود اين امر از طرف پروردگار تو حتمي است سپس پرهيزکاران را نجات مي دهيم و ستمکاران رابه حال ذلت و زبوني در آن رها مي کنيم). ذيل آيه مذکور حديثي از پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله نقل شده که فرمودند: بعضي مانند برق از صراط عبور مي کنند و بعضي چون باد و گروهي مانند اسب و گروهي مانند کسي که در حال دويدن است و بعضي مانند راه رفتن انسان و اين بستگي به اعمال هر کدام دارد و جابر بن عبدالله انصاري مي گويد: از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيدم که فرمودند: هيچ نيکوکار و يا فاجري نيست مگر اينکه داخل دوزخ مي شود اما براي مومنين سرد و سالم است همينطور که آتش براي ابراهيم عليه السلام بود سپس متقين نجات پيدا مي کنند و ستمکاران در آتش مي افتند[42].
هر کس بر صراط دنيا ثابت باشد بر صراط آخرت نمي لغزد
عن مفضل بن عمر قال سالت اباعبدالله عليه السلام عن الصراط فقال: هو الطريق الي معرفه الله عزوجل و هما صراطان صراط في الدنيا و صراط في الاخره فاما الصراط الذي في الدنيا فهو الامام المفروض الطاعه و من عرفه الدنيا و اقتدي بهداه مر علي الصراط الذي هو جسر جهنم في الاخره و من لم يعرفه في الدنيا زلت قدمه عن الصراط في الاخره فتردي في نار جهنم
(مفضل مي گويد از امام صادق عليه السلام درباره صراط سوال کردم فرمودند: صراط همان طريق به سوي معرفت خداوند متعال است و دو صراط هست يکي در دنيا و ديگري در آخرت، اما صراط دنيا همان امام واجب الاطاعه است هر کس او را بشناسد و از هدايتش پيروي کند از صراط آخرت که پلي روي جهنم است مي گذرد و هر کس او را نشناسد قدمش بر صراط آخرت مي لغزد و در آتش جهنم سقوط مي کند)[43].
ذيل آيه اهدنا الصراط المستقيم از سوره حمد احاديث بسياري در تفاسير روايي وارده شده که به بعضي از آنها از تفسير نور الثقلين اشاره مي کنيم. قال رسول الله صلي الله عليه و آله ... اهدنا الصراط المستقيم صراط الانبياء و هم الذين انعم الله عليهم.
(رسول خدا صلي الله عليه و اله فرمود: صراط مستقيم، راه انبياء است و آنها هستند که خداوند برايشان نعمت داده است).
امام صادق عليه السلام فرمود صراط مستقيم راه و معرفت امام است.
و در حديث ديگر فرمود: و الله نحن الصراط المستقيم.
و در حديث ديگر در تفسير صراط الذين انعمت عليهم فرمود: يعني محمدا و ذريته صلوات الله عليهم.
امام باقر عليه السلام در تفسير آيه فرمود: ما طريق واضح و صراط مستقيم به سوي خداي عزوجل هستيم و ما از نعمتهاي خدا بر خلقش هستيم[44].
و در حديث ديگر امام صادق عليه السلام فرمودند: الصراط المستقيم امير المومنين عليه السلام.
قال النبي صلي الله عليه و آله: اذا کان يوم القيامه و نصب الصراط علي جهنم لم يجز عليه الا من کان معه جواز فيه ولايه علي بن ابيطالب عليه السلام و ذلک قوله: وقفوهم انهم مسئولون يعني عن ولايه علي بن ابيطالب عليه السلام؛
(پيغمبر اکرم صلي الله عليه و اله فرمودند: وقتي قيامت برپا شود و صراط را بر جهنم قرار دهند هيچ کس از آن عبور نمي کند مگر کسي که با او جوازي باشد که در آن ولايت علي بن ابيطالب عليه السلام باشد و اين است قول خداوند: نگه داريد آنها را که مسئولند يعني از ولايت علي بن ابيطالب سوال مي شوند).
و در حديث ديگر پيغمبر صلي الله عليه و آله فرمودند: ثابت قدم ترين شما بر صراط کسي است که محبتش به اهلبيت من بيشتر باشد[45].
بهشت و بهشتيان، دوزخ و دوزخيان
سرنوشت نهايي انسان سرانجام بهشت و يا دوزخ است، اين پايان قيامت و ابتداي زندگي نوين است بهشت يعني کانون انواع نعمتهاي معنوي و مادي و دوزخ يعني کانون انواع رنجها و شکنجه ها و سختيها، آيات و احاديث بسياري درباره صفات بهشت و بهشتيان و نعمتهاي مختلف آن آمده است اين نعمتها روحاني و جسماني است و قبلا بيان شد که معاد جسماني و روحاني است و بايد جسم و روح بهره مند گردند.
فقط فهرستي از اين نعمتها را بيان مي کنيم.
نعمتهاي جسماني:
1 ـ باغهاي بهشتي:
که در بيش از يکصد آيه قرآن مجيد تعبير جنت و جنات و ... آمده است، باغهايي که قابل مقايسه با باغهاي دنيا نيست و اصلا براي ما قابل تصور و درک نيست.
2 ـ قصرهای بهشت:
تعبيرهايي مانند و مساکن طيبه مي فهماند که محل سکونت بهشتيان تمام مزايا را دارد.
3 ـ فرشها و تختهاي گوناگون:
از نعمتهاي جالب بهشت فرش هاي زيبا و دل انگيز است که با تعبيرهاي مختلف نقل شده است.
4 ـ غذاهاي بهشتي:
از مجموع آيات قرآن استفاده مي شود که غذاهاي بهشت کاملا متنوع است و جمله مما يشتهون (از هر نوع بخواهند) معناي وسيعي دارد و قسمت عمده آن ميوه هاي مختلف است.
5 ـ شراب هاي طهور:
نوشيدنيهاي بهشت کاملا متنوع و نشاط آفرين است و به قول قرآن لذه للشاربين (مايه لذ نوشندگان است) و هميشه تازه و هيچ وقت طعم آن تغيير نمي کند، زلال و خوشبو است.
6 ـ لباسها و زينتها:
لباس زينت مهمي براي انسان است به تعبيرهاي مختلفي از لباسهاي اهل بهشت (در آيات و احاديث) توصيف شده است که همه حکايت از زيبايي و جذابيت آن مي کند.
7 ـ همسران بهشتي:
همسر شايسته وسيله آرامش انسان است بلکه اساس لذت روحاني هم هست در قرآن و احاديث معصومين عليهم السلام به تعبيرهاي مختلف از اين نعمت بهشت سخن به ميان آمده است و از آن توصيف بسيار شده است يعني همسران بهشتي داراي تمام امتيازات ظاهري و باطني هستند.
8 ـ هر چه بخواهند:
فيها ما تشتهيه الانفس و تلذ الاعين ؛
(در بهشت آنچه دل مي خواهد و چشم از آن لذت مي برد موجود است)،
و اين بالاترين تعبيري است که درباره نعمتهاي بهشت آمده است يعني همه لذتهاي جسمي و روحي هست.
لذات روحاني
نعمتهاي روحاني بهشت به مراتب از لذتهاي مادي و جسماني والاتر و پرشکوه تر است ولي از آنجا که نعمتهاي معنوي معمولا در وصف نمي گنجد (يعني گفتني و شنيدني نيست بلکه رسيدني، يافتني و چشيدني است) لذا در قرآن و احاديث غالبا سر بسته به آن اشاره شده است بطور فشرده و خلاصه:
1 ـ احترام مخصوص: از هنگام ورود به بهشت استقبال فرشتگان و احترامات ويژه آغاز مي شود و از هر دري فرشته ها وارد شده و مي گويند سلام بر شما به جهت صبر و استقامتتان چه عاقبت خوبي پيدا کرديد.
2 ـ محيط آرامش:
بهشت دار السلام است، خانه امن و امان است:
ادخلوا الجنه لا خوف عليکم و لا انتم تحزنون؛ [46]
(داخل بهشت شويد که ديگر هيچ ترس و هيچ غصه اي بر شما نخواهد بود).
3 ـ دوستان و همراهان باوفا: يکي از بهترين لذات روحاني بهره مند شدن از دوستان باصفا و با کمال است آنچه قرآن تعبيرش چنين است ... و حسن اولئک رفيقا ... (چه رفيقان خوبي اين فضل و مرحمت خداوند است).
4 ـ برخوردهاي آميخته از محبت: در بهشت صفا و صميميت و محبت فشا را پر نشاط مي کند هيچ سخن بيهود اي نيست فقط سلام است، في شغل فاکهون (سرگرميهاي خوشحال کننده دارند).
5 ـ نشاط و خوشحالي فوق العاده:
تعريف في وجوههم نضره النعيم؛ [47]
(در چهره هاي آنان طراوت و نشاط نعمت را مي بيني)،
وجود يومئذ مسفره ضاحکه مستبشره؛ [48]
(صورتهايي که در آن روز نوراني، گشاده، خندان و مسرور است).
6 ـ احساس خشنودي خداوند:
لذت درک رضاي محبوب از بزرگترين لذتهاي معنوي است در آيه 15 سوره آل عمران بعد از ذکر باغهاي سرسبز بهشتي و همسران پاکيزه مي فرمايد:
و رضوان من الله (خشنودي خداوند) رضي الله عنهم و رضوا عنه ذلک الفوز العظيم؛ [49]
(هم خداوند از آنها خشنود است و هم آنها از خداوند، اين است رستگاري بزرگ).
7 ـ ابديت و جاودانگي نعمتهاي بهشتي: هميشه ترس و نگراني از زوال و نيستي است اما بهشت و نعمتهايش جاودانه است هرگز ترس زوال نيست و اين ارزش فوق العاده اي است. اکلها دائم و ظلها؛ سوره رعد، آيه 35. (ميوه ها و خوردنيها و سايه اش هميشگي است).
8 ـ آنچه در تصور نمي گنجد:
فلا تعلم نفس ما اخفي لهم من قره اعين؛
(هيچکس نمي داند چه پاداشهايي که موجب روشني چشمها است براي آنها نهفته شده است) و به قول پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم آنچه هيچ چشمي نديده و هيچ گوشي نشنيده و به هيچ قلبي خطور نکرده است در بهشت موجود مي باشد[50].
دوزخ و دوزخيان
جهنم کانون قهر و غضب الهي است، عذابهاي جهنم جسماني و روحاني است و اگر کسي فقط به مجازاتهاي روحي و معنوي تفسير کند بخشي عظيمي از آيات قرآن را ناديده گرفته است در بحث معاد جسماني و روحاني بيان شد که معاد جسماني و روحاني است پس بهشت و جهنم هم چنين است.
عذابهاي جسماني دوزخيان
1 ـ شدت عذاب: عذاب جهنم به اندازه اي شديد است که شخصي گنهکار دوست مي دارد فرزندان، همسر، برادر، دوست، قبيله و حتي همه روي زمين را فدا کند تا سبب نجاتش شود.
يود المجرم لو يفتدي من عذاب يومئذ ببنيه و صاحبته و اخيه و فصيلته التي توويه و من في الارض جميعا ثم ينجيه؛ [51]
(گنهکار دوست مي دارد فرزندان خود را در برابر عذاب آن روز فدا کند و همسر و برادرش و قبيله اش را که هميشه از او حمايت مي کردند و تمام مردم روي زمين را، تا مايه نجاتش شود).
2 ـ غذاها و نوشيدنيهاي دوزخيان:
ان شجره الزقوم طعام الاثيم کالمهل يغلي في البطون کغلي الحميم؛ [52]
(همانا درخت زقوم غذاي گنهکاران است همانند فلز گداخته در شکمها مي جوشد، جوششي چون آب سوزان).
3 ـ لباس جهنميان:
و تري المجرمين يومئذ في الاصفاد سرابيلهم من قطران و تغشي وجوههم النار؛ [53]
(در آن روز گنهکاران را همراه هم در غل و زنجير مي بيني لباسشان از قطران (ماده چسبنده بدبوي قابل اشتعال) است و صورتهايشان را آتش مي پوشاند). فالذين کفروا قطعت لهم ثياب من نار يصب من فوق روسهم الحميم يصهر به ما في بطونهم و الجلود؛ سوره حج، آيه هاي 21 ـ 19. (پس کسانيکه کافر شدند لباسهايي از آتش بر آنها بريده مي شود و مايعي سوزان و جوشان بر سر آنها مي ريزند چنانچه ظاهر و باطنشان را ذوب مي کند).
4 ـ عذابهاي گوناگون:
همه چيز جهنم رنگ عذاب دارد زيرا جهنم کانون قهر و غضب است.
« ان الذين کفروا باياتنا سوف نصليهم نارا کلما نضجت جلودهم بدلناهم جلودا غيرها ليذوقوا العذاب ان الله کان عزيزا حکيما؛ »[54]
(همانا کساني که به آيات ما کافر شدند بزودي آنها را در آتشي وارد مي کنيم که هر چه پوستهاي آنها سوخت پوستهاي ديگري به جاي آن قرار مي دهيم تا عذاب را بچشد، خداوند توانا و حکيم است).
از مجموع آياتي که درباره عذاب جهنميان آمده، به دست مي آيد که کيفر اهل جهنم به وصف نمي گنجد و بسيار شديد و دردناک است.
عذابهاي روحي
1 ـ غم و اندوه و حسرت بي پايان:
«کلما ارادوا ان يخرجوا منها من غم اعيدوا فيها و ذوقوا عذاب الحريق؛» [55]
(هر زمان بخواهند از غم و غصه هاي جهنم خارج شوند آنها را بر مي گردانند و گفته مي شود بچشيد عذاب سوزان را).
2 ـ خواري و ذلت فراوان:
والذين کفروا و کذبوا بآياتنا فاولئک لهم عذاب مهين؛ [56]
( و کساني که کافر شدند و آيات ما را تکذيب کردند براي آنها عذاب خوار کننده اي است).
در موارد متعددي از قرآن ذلت و خواري اهل جهنم را بيان مي کند همانگونه که آنها در دني مومنين را خوار مي پنداشتند.
3 ـ تحقير و سرزنش بسيار:
وقتي دوزخيان مي گويند پروردگارا ما را از دوزخ خارج کن اگر به اعمال گذشته برگرديم قطعا ستمگريم، به آنها گفته مي شود: اخسئوا فيها و لاتکلمون؛ [57]
(دور شويد در دوزخ و با من سخن نگوييد).
اين تعبير إخسئوا جمله اي است که هنگام دور ساختن سگ به کار مي رود و اين جمله براي تحقير ستمگران و گنهکاران است.
4 ـ جاودانگي عذاب و کيفر:
و من يعص الله و رسوله فان له نار جهنم خالدين فيها ابدا؛ [58]
(کسي که نافرماني خدا و رسولش کند براي او آتش جهنم است که هميشه در آن خواهد ماند).
خلود و هميشگي که براي گروهي از اهل جهنم هست بسيار دردناک و سخت خواهد بود زيرا هر کس در مشکلي بسر مي برد فقط شاديش اميد نجات است اما شدت بيچارگي در موردي است که هيچ اميد نجات نباشد. علاوه به اينها دوري از رحمت خداوند از شديدترين آلام روحي است: .... فکيف اصبر علي فراقک.
سوال: چگونه مي شود انساني که حداکثر صد سال گناه کرده است هزاران ميليون سال بلکه هميشه عذاب شود البته اين سوال درباره جاودانگي بهشت هم هست ولي آنجا لطف بي پايان خداوند است، اما عذاب هميشگي چگونه با عدل سازگار است؟
جواب: بعضي گناهان مانند کفر اثر طبيعي اش عذاب هميشگي است. مثلا؛ اگر راننده اي با تخلف از قوانين رانندگي موجب تصادف و مثلا قطع پاها گردد، تخلف او يک لحظه بوده ولي تا آخر عمر از نعمت پاها محروم است يک کبريت کوچک مي تواند شهري را به آتش بکشد اعمال انسان نيز چنين است قرآن مي فرمايد:
و لا تجزون الا ما کنتم تعملون؛ [59]
(هرگز جزا داده نمي شويد مگر به آنچه عمل کرده ايد). یعنی، خلود اثر خود عمل است.
فردا که زوال شش جهت خواهد بود قدر تو به قدر معرفت خواهد بود
در حسن صفت کوش که در روز جزا حشر تو به صورت صفت خواهد بود
(ابوسعید ابوالخیر، رباعی ۲۷۲)
تمرين و تفکر
1 ـ شاهدان قيامت چه کساني هستند؟ بطور فشرده بيان کنيد.
2 ـ ميزان يعني چه و ميزان قيامت چيست؟
3 ـ موازين قيامت چه کساني هستند؟
4 ـ در قيامت از چه چيزهايي سوال مي شود؟
5 ـ از نظر پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله فقير و مفلس کيست؟
6 ـ صراط دنيا و آخرت چيست؟
7 ـ امام صادق عليه السلام درباره صراط (به مفضل) چه فرمودند؟
8 ـ پنج مورد از نعمتهاي جسماني بهشت را بيان کنيد.
9 ـ پنج مورد از نعمتهاي روحاني بهشت را بيان کنيد.
10 ـ سه مورد از عذابهاي جسماني اهل دوزخ و سه مورد از عذابهاي روحي جهنميان را بيان کنيد.
. در بحث معاد از اين کتابها استفاده و اقتباس شده است: نهج البلاغه ـ بحار الانوار- تسليه الفواد مرحوم شبر ـ کلم الطيب (مرحوم طيب) ـ محجه البيضاء (مرحوم فيض) معاد آقاي فلسفي ـ معاد آقاي مکارم ـ معاد آقاي قرائتي ـ معاد آقاي سلطاني ـ تفسير نمونه و بيشترين استفاده و اقتباس از تفسير پيام قرآن 56.
....(( و الحمد لله رب العالمين بعدد ما احاط به علمه ))....
کتابنامه
منابع و مآخذ:
1. انديشه اسلامي، جعفر سبحاني و محمد محمدرضايي، دفتر نشر معارف.
2. معارف اسلامي 1، محمد سعيدي مهر - محسن جوادي، دفتر نشر معارف.
3. معارف اسلامي 1 و 2، جمعي از نويسندگان، انتشارات سمت.
4. معارف در آثار شهيد مطهري، دفتر نشر معارف.
منابع تكميلي جهت مطالعه بیشتر:
1. درآمدي بر خداشناسي فلسفي، محسن جوادي، قم، معارف.
2. طبيعت و حكمت، احمد ديلمي، قم، معارف.
3. فلسفه دين (خدا، اختيار و شر)، الوين پلانتينجا، ترجمه و توضيح محمد سعيدي مهر، قم، طه.
4. نقد برهان ناپذيري وجود خدا، عسكري سليماني اميري، قم، بوستان كتاب.
5. معارف قرآن، (خداشناسي - كيهان شناسي - انسان شناسي)، محمدتقي مصباح يزدي، قم، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره).
6. آيا خدايي هست، ريچارد سويين برن، ترجمه محمد جاودان ، قم، دانشگاه مفيد.
7. فلسفه دين در قرن بيستم، چارلز تاليا فرو، ترجمه انشاءالله رحمتي، تهران، دفتر پژوهش ونشر سهروردي.
8. درآمدي بر الهيات تطبيقي اسلام و مسيحيت، عبدالرحيم سليماني اردستاني، قم، طه.
9. حيات جاودانه (معادشناسي)، امير ديواني، قم، معارف.
10. مرگ و جاودانگي، ترجمه سيدمحسن رضازاده، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردي.
11. تبيين براهين اثبات خدا، عبدالله جوادي آملي، قم، اسراء.
12. معارف اسلامي 1، (مبتني بر روش فعال)، رضا فيروزي، قم، انجمن معارف اسلامي ايران.
13. دين پژوهي (جلد دوم) ، ويراسته ميرچاالياده، ترجمه بهاءالدين خرمشاهي، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي.
14.تصويري از بهشت و جهنم، احمد حبيبيان، تهران، شركت چاپ و نشر بين الملل.
کتا ب های مرتبط با اندیشه اسلامی
- در باره انسان‌شناسی:
1. از عقل قدسي تا عقل ابزاري، پارسانيا، حميد، مجله علوم سياسي، شماره 19، 1381.
2. اگزیستانس و اگزیستانسیالیسم تطبیقی، محمود نوالی، 1373، دانشگاه تبریز
3. انسان از آغاز تا انجام، علامه طباطبایی
4. انسان در اسلام و مکاتب غربی، علی اصغر حلبی
5. انسان در اسلام، احمد واعظی
6. انسان در قرآن، انسان و سرنوشت، فطرت، (مجموعه آثار ج 3)، شهید مطهری
7. انسان شناسی (اسلام- اگزیسانسیالیسم- اومانیسم). ابراهیمان، حسین. تهران: صدف، 1381.
8. انسان شناسی فرهنگی، بیتس دانیل، ترجمه محسن ثلاثی
9. انسان شناسی فلسفی، علی اصغر حلبی
10. انسان شناسی فلسفی، هانس، ترجمه محمد رضا بهشتی، نشر هرمس
11. انسان شناسی، محمود رجبی
12. انسان شناسي قرآني، مجله معرفت ش 32.
13. انسان کامل، شهید مطهری
14. تفسیر انسان به انسان، جوادی آملی
15. حیات معقول، محمد تقی جعفری
16. حيات حقيقي انسان در قرآن، تفسير موضوعي ج 15، جوادي آملي.
17. خدا و انسان در فلسفه یاسپرس، عبدالله نصری، 1375، نشر آذرخش
18. خلافت انسان، محمد باقر صدر
19. صورت و سيرت انسان در قرآن، تفسير موضوعي ج 14، جوادي آملي.
20. فطرت در قرآن، تفسير موضوعي ج 12، جوادي آملي.
21. فلسفه وجودی، مک کواردی، حنایی کاشانی
22. مقام عقل، حیدری، کاظم؛ اسفندیاری، محمد. قم: دلیل ما، 1383.
23. نسبت ميان عقلانيت و کرامت انسان در فلسفه ملاصدرا و کانت، محمدپور دهکردي، سيما، اکبريان، رضا، اعواني، شهين، مجله معرفت فلسفي، سال ششم، شماره چهارم، تابستان 1388.
24. هستی و هبوط، حمید پارسانیا
25. هفت نظریه در طبیعت انسانی، لس لی، بهرام پور
- درباره تکامل:
1. انسان از دیدگاه اسلام، احمد واعظی
2. آفرینش انسان، محمد تقی جعفری
3. آیا انسان براستی زاده میمون است، دکتر بهزاد
4. تفسیر المیزان ج 16
5. تکامل زیستی و آیات آفرینش، ابراهیم کلانتری
6. توحید و تکامل، شهید مطهری
7. خلقت انسان از نظر قرآن، مصباح یزدی
8. داروینیسم یا تکامل انواع، جعفر سبحانی
9. علل گرایش به مادیگری، شهید مطهری
10. علم و دین، ایان باربور
11. فیلسوف نماها، مکارم شیرازی
12. کلام جدید، عبدالحسین خسرو پناه
13. مبانی انسان شناسی در قرآن، عبدالله نصری
14. منشأ انواع، چالز داروين، نورالدين فرهيخته، انتشارات زرين، چاپ اول، 1380.
15. موضوع علم و دین در خلقت انسان، احد فرامرز قراملکی
- در باره روح:
1. انسان روح است نه جسد، رؤوف عبید، ترجمه کاظم خلخالی، انتشارات افراسیاب
2. حقیقت روح (دانشی اندک از علم ارواح)، احمد زمردیان
3. روح – ماده – کائنات، محسن فرشاد
4. روح و دانش جدید، آیزنک، هانس یورگن و دیگران، ترجمه محمد رضا غفاری
5. معرفت نفس، حسن زاده آملی
- در باره خداشناسي:
1. اثبات وجود خدا به روش اصل موضوعی، عبدالرسول عبودیت
2. اثبات وجود خدا جان کلوور مونسما ترجمه: احمد آرام و ... سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی 1362
3. اسماء الحسنی شرح دعای جوشن کبیر ، مهدی افتخار
4. اسماء حسنی، آیت الله محمد شجاعی، انتشارات سروش
5. اصول فلسفه و روش رئاليسم (ج5)، علامه طباطبائي.
6. ایمان دینی در اسلام و مسیحیت، محمد تقی فعالی
7. آموزش در کلام اسلامي، محمد سعيدي مهر، طه. (ج 1، خداشناسي).
8. آموزش فلسفه (ج2 )، محمد تقي مصباح
9. آموزش کلام اسلامی محمد سعیدی مهر – طه ج 1
10. باور به خدا، رضا صادقی
11. بررسی تطبیقی اسماء الهی اسلام، مسیحیت، یهودی، بودایی، زرتشتی، هندو، تائویی، مرضیه شنکایی، انتشارات سروش
12. پرسشها و پاسخها، ج 5 دانشجویی، نشر معارف
13. تبيين براهين اثبات خدا (تعالي شأنه)، جوادي آملي، چاپ سوم، قم، نشر اسراء، 1378.
14. توحید در ادب فارسی، مهدی فارسی، مهدی دشتی، وزارت فرهنگ و ارشاد 1384
15. توحید در قرآن، جوادی آملی، (ج 2 تفسیر موضوعی قرآن)
16. توحید مفضل، ترجمه علامه مجلسی وزارت فرهنگ و ارشاد تحقیق: باقر بیدهندی
17. توحید ناب (ادله اثبات خدا)، آیت الله سید حسین شمس، دفتر تبلیغات
18. توحید و مراتب آن، جعفر سبحانی، (منشور جاوید ج 2)
19. توحید، شهید مطهری، (مجموعه آثار، ج 4)
20. جهان بيني توحيدي (مجموعه آثارج 2)، شهيد مطهري
21. خدا از نگاه امام علی، دکتر محمد محمد رضایی
22. خدا و انسان در قرآن، توشی هیکو ایزوتسو، ترجمه احمد آرام دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1373 چاپ سوم
23. خداشناسی از ابراهیم تاکنون (یهود، مسیحیت، اسلام)، کرن آرمسترانک، ترجمه محسن سپهر 1382 نشر مرکز
24. خداشناسی فطری، عزیز الله مهریزی، کانون اندیشه جوان
25. خداشناسي در قرآن، محمد تقي مصباح.
26. خداگرایی و خداشناسی فطری، محمد اسماعیل سید هاشمی ، دانشگاه شهید بهشتی
27. درآمدی بر اسماء الهی از دیدگاه قرآن و عرفان، رضا رمضانی گیلانی
28. دو هزار دانشمند در جستجوی خدا، رایموند روایه، ترجمه فرامرز برزگر
29. راه خداشناسی و شناخت صفات او، جعفر سبحانی
30. سرشت انسان پژوهشی در خداشناسی فطری، علی شیروانی، نشر معارف
31. شکوه نجوا، شرح مناجات شعبانیه و مناجات المریدین، مصباح یزدی
32. شهود و شناخت، شرح ادعیه صحیفه سجادیه، حسن ممدوحی
33. علم کلام،(اثبات خدا)، علی محمدی خراسانی، پارسیان
34. علم و آفریدگار، علی ربانی گلپایگانی، مجله نور علم، شماره 42 (مقاله)
35. الله شناسی، محمد حسین حسینی طهرانی
36. مبانی خداشناسی در فلسفه یونان و ادیان الهی، رضا برنجکار
37. مرزهای توحید و شرک در قرآن، جعفر سبحانی، ترجمه مهدی عزیزیان
38. معرفت فطری خدا ، رضا برنجکار
39. مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ایزوتسو ،ترجمه زهرا پورسینا ، انتشارات سروش
40. نظریه ایمان در عرصه کلام و قرآن، محسن جوادی، نشر معارف
41. نقد برهان ناپذیری وجود خدا، عسکری سلیمانی امیری
- در باره کلام اسلامی- اصول عقاید:
1. اصول عقائد و دستورات ديني، مجموعه آثار علامه طباطبائي 2، اصغر ارادتي، دفتر نشر آثار علامه.
2. اندیشههای کلامی شیعه با جستارهایی درباره معتزله، اشاعره و شعوبیه دکتر سید حسین رئیس السادات
3. آموزش عقائد، مصباح يزدي، چاپ و نشر بين الملل.
4. آموزش کلام اسلامي، محمد سعيدي مهر، مؤسسه فرهنگي طه.
5. تحقیقی در مسائل کلامی از نظر متکلمان اشعری و معتزلی، دکتر اسعد شیخ الاسلامی.
6. حاصل عمر، انديشههاي کلامي و اجتماعي شهيد مطهري، عبدالله نصري.
7. طرحي نو در تدريس عقايد اسلامي، امامي و آشتياني، سازمان تبليغات.
8. عقايد اسلامي در پرتو قرآن، حديث و عقل، جعفر سبحاني، دفتر تبليغات.
9. عقائد تطبیقی (تشیع و تسنن) حسین رجبی دفتر نمایندگی رهبری در امور اهل سنت
10. علم کلام، دکتر سيد احمد صفايي، انتشارات دانشگاه تهران.
11. قرآن و معارف عقلي، سبحاني، جعفر، قم، انتشارات نصر.
12. مباني اعتقادات اسلام، سيد مجتبي موسوي لاري، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اول، 1387.
13. مبدأ و معاد در مکتب اهل بيت، آيت الله حسنعلي مرواريد، ترجمه گلستاني.
14. مبدأ و معاد، آيت الله مرواريد، ترجمه حميد رضا آژير.
15. معارف اسلامي در آثار شهيد مطهري، علي شيرواني، نشر معارف.
16. معارفي از قرآن، محمد هادي معرفت، ترجمه تقدسي نيا.
17. منشور عقائد اماميه، (150 اصل)، جعفر سبحاني.
18. نگرشي نو بر انديشه اسلامي، سيد محمد تقي مدرسي، ترجمه آژير.
19. نهضت کلامی در عصر امام رضا علیه السلام، سید محمد مرتضوی استاد دانشگاه فردوسی.
- در باره جبر و اختيار:
1. اراده خدا از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و محدثان، علی اله بداشتی، پژوهشگاه فلسفه و کلام، بوستان کتاب قم
2. آزادي اراده انسان در کلام اسلامي، طاهره روحاني.
3. بحثي درباره جبر و اختيار، زين العابدين قرباني.
4. تحقيق در مسأله جبر و اختيار، محمد صادق روحاني، ترجمه: يوسفي.
5. جبر و اختيار، جعفر سبحاني، رباني گلپايگاني.
6. جبر و اختيار، عباس ايراندوست.
7. جبر و اختيار، علي رباني گلپايگاني.
8. جبر و اختيار، محمد باقر بهبودي.
9. جبر و اختيار، محمد تقي جعفري.
10. طلب و اراده، امام خمینی
11. قضاء و قدر از دیدگاه ملاصدرا حسن اسلامی
12. مسأله اختیار در تفکر اسلامی و پاسخ معتزله به آن شیخ بو عمران ترجمه اسماعیل سعادت نشر هرمس
- در باره فلسفه احکام:
1. احکام شناسی، موگهی، عبدالرحیم، تهران: طرح نو، 1382.
2. حکمت عبادات، جوادي آملي، نشر اسراء، 1378.
3. رازهاي نماز، جوادي آملي، اسرا.
4. صهباي حج، جوادي آملي، اسرا.
5. عبادات اسلامی، محمد باقر صدر
6. فلسفه احکام، احمد اهتمام، چاپخانه اسلام، اصفهان.
7. فلسفه احکام، محمد وحيدي، انتشارات عصمت، 1381.
8. فلسفه زيارت، جوادي آملي، اسرا.
9. نماز (ترجمه الصلوه)، ملامحسن فیض کاشانی محمد علی صفیر
10. نماز تسلیم انسانی عصیانگر، جلال رفیع
- در باره شرور:
1. اقوام هلاک شده، هارون یحیی
2. پلانتينگا، آلوين، فلسفه دين (خدا، اختيار و شرّ)، ترجمه محمد سعيديمهر، قم، طه، 1376.
3. خدا و مسأله شر، محمدحسن قدردان قراملکی، دفتر تبلیغات
4. نظريه نيستي انگارانه شر، علی عابدي شاهرودي، کيهان انديشه، 1372، ش 49.
- در باره هدف آفرينش:
1. حیات و هدف داری، روویر ترجمه دکتر عباس شیبانی
2. راز آفرینش، کریسی موریسن، ترجمه سید غلامرضا سعیدی
3. راز آفرینش، پرسش و پاسخ دانشجویی، شاکرین
4. فلسفه آفرینش، عبدالله نصری، چاپ سوم، قم، دفتر نشر معارف، 1388.
- در باره معنای زندگی:
1. انسان در جستوجوي معنا، فرانکل، ويکتوراميل، دکتراکبرمعارفي، چاپ هفتم، انتشارات دانشگاه تهران،1384.
2. انسان در جستوجوي معناي نهايي، فرانکل، ويکتوراميل، احمدرضا محمدپور، نقد و نظر، 1385، ش44-43.
3. انسان و خدا يا معناي زندگي، فري، لوک، عرفان ثابتي، تهران، انتشارات ققنوس، 1383.
4. پرسش‌هاي زندگي، سوتر، فرناندو ، عباس مخبر، چاپ اول، طرح نو، 1384.
5. سیمای فلسفی زندگی، محسن فرشاد
6. سيماي فلسفي زندگي، فرشاد، محسن، چاپ دوم، انتشارات آناهيتا، 1369.
7. علم مدرن، کليت جهان و معناي زندگي، محموديان، محمد رفيع، نامه فلسفه، 1378، ش 7.
8. غزالي و تولستوي در جستوجوي معنا، محمدي، مژگان، نقد و نظر، ش44-43.
9. فلسفه پوچي، کامو، آلبر، محمد تقي غياثي، تهران، 1351.
10. قصه سرگرداني، نقدي بر «در بي‌معنايي معنا هست»، سليماني اميري، عسکري، نقد و نظر، سال هشتم، شماره اول و دوم، بهار و تابستان 1383، ش34- 33.
11. معنای زندگی، نقد و نظر، سال هشتم، شماره اول و دوم، بهار و تابستان 1382، ش 29- 30.
12. معنای زندگی، نقد و نظر، سال هشتم، شماره سوم و چهارم، پاييز و زمستان 1382، ش32-31.
13. معناي زندگي، پويا، اعظم چاپ اول، تهران، نشر اديان، 1386.
14. معناي زندگي، موفق، عليرضا، چاپ اول، تهران، کانون انديشه جوان، 1387.
15. معناي معناي زندگي، عليزماني، امير عباس، نامه حکمت، سال پنجم، ش 1، 1386.
16. نقش مقصود(معناي زندگي‌درشعر و انديشه‌حافظ)، فريامنش، مسعود، نقد و نظر،ش44-43.
- در باره عدل الهي:
1. عدل الهي از ديدگاه امام خميني، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني.
2. عدل الهي، شهید مطهری، چاپ نهم، تهران، انتشارات اسلامي، 1398.
3. تئودیسه و عدل الهی مقایسهای بین آراء لایپ نیتس و استاد مطهری مهین رضایی (وزارت ارشاد) نشر سهروردی
- در باره معاد:
1. اسرار آیات بعث و عود ارواح و اجساد، غلامحسین آهنی
2. امدادهای غیبی، شهید مطهری
3. آثار فردی معاد از دیدگاه قرآن، اسدالله جمشیدی
4. آفرینش و رستاخیر، شینیا ماکینو، ترجمه دوستخواه، (ماکینو: استاد دانشگاه پژوهشهای خارجی توکیو)
5. آموزش درس معاد، محسن غرویان
6. بسوی جهان ابدی، زین العابدین قربانی لاهیجی
7. پرسشها و پاسخها، ج 12، دانشجویی، نشر معارف
8. جاودانگي، اکبري، رضا، چاپ اول، قم، بوستان کتاب قم، 1382.
9. جهان غیب و غیب جهان سه مقاله در علم کلام بهاءالدین خرمشاهی انتشارات کیهان 1365
10. جهنم چرا، محمد حسن قدردان قراملکی، دفتر تبلیغات
11. حیات جاودانه، امیر دیوانی، نشر معارف، 1376.
12. سیاحت غرب، آقا نجفی قوچانی
13. سیری در جهان پس از مرگ، دکتر حبیب الله طاهری، جامعه مدرسین
14. عروج روح، محمد شجاعی، کانون اندیشه جوان
15. قیامت، محسن خرازی
16. معاد از دیدگاه مدرس زنوزی، دکتر ابراهیمی دینانی
17. معاد انسان و جهان، جعفر سبحانی
18. معاد در قرآن، تفسير موضوعي ج 4 و 5، جوادي آملي.
19. معاد در نگاه عقل و دین، محمد باقر شریعتی سبزواری بوستان کتاب قم
20. معاد در نگاه وحی و فلسفه، محمد باقر شریعتی سبزواری
21. معاد شناسی در پرتو کتاب، سنت و عقل، جعفر سبحانی ترجمه شیروانی نشر الزهراء
22. معاد شناسی، محمد حسین حسینی طهرانی، 5 جلد
23. معاد یا بازگشت به سوی خدا، محمد شجاعی
24. معاد: ابديت در قرآن و اديان، ابوالحسن مؤيدي.
25. مواقف حشر، محمد شجاعی ،کانون اندیشه جوان
والحمد لله رب العالمین بعدد ما احاط به العلم
آرزومند سلامتی و سعادت شما
محمد ادیب نیا
[1] . سوره انبياء، آيه 48.
[2] . سوره اعراف، آيه 7.
[3] . سوره قارعه، آيه 5.
[4] . بحار الانوار، جلد 7، صفحه 247 و 243.
[5] . بحار الانوار، جلد 7، صفحه 248.
[6] . بحار الانوار، جلد 7، صفحه 243.
[7] . همان منبع، صفحه 252.
[8] . مفاتيح الجنان.
[9] . بحار الانوار، جلد 7، صفحه 260.
[10] . بحار الانوار، جلد 7، صفحه 267.
[11] . همان منبع.
[12] . بحار الانوار، جلد 7، صفحه 265.
[13] . بحار الانوار، جلد 7، صفحه 258.
[14] . معاد فلسفي، جلد 3، صفحه 172، از کافي.
[15] . معاد فلسفي، جلد 3، صفحه 194، از احتجاج طبرسي.
[16] . همان منبع، صفحه 195، از وسائل الشيعه.
[17] . معاد فلسفي، جلد 3، از مسند احمد و صحيح مسلم.
[18] . همان منبع، از کافي.
[19] . سوره مومن، آيه 51.
[20] . سوره نساء آيه 1.
[21] . سوره يونس، آيه 46.
[22] . سوره بقره، آيه 137.
[23] . سوره نساء، آيه 43.
[24] . سوره نحل، آيه 86.
[25] . تفسير نور الثقلين، جلد 1، صفحه 134.
[26] . همان منبع.
[27] . سوره ق، آيه 21 و 18.
[28] . در المنثور، جلد دوم معاد فلسفي، صفحه 334.
[29] . لئالي الاخبار، صفحه 462.
[30] . بحار الانوار، جلد 7، صفحه 325.
[31] . سوره نور، آيه 24.
[32] . سوره يس، آيه 65.
[33] . سوره فصلت، آيه 20.
[34] . سوره زلزال، آيه 6 تا آخر.
[35] . سوره کهف، آيه 49
[36] . سوره آل عمران، آيه 30.
[37] . بحار الانوار، جلد 7، صفحه 228.
[38] . تفسير برهان، جلد 4، صفحه 87.
[39] . سوره انعام، آيه 151.
[40] . سوره انعام، آيه 126.
[41] . سوره مريم، آيه 72.
[42] . تفسير نور الثقلين، جلد 3، صفحه 353.
[43] . بحار الانوار، جلد 8، صفحه 66.
[44] . تفسير نور الثقلين، جلد 1، صفحه 20 تا 24.
[45] . بحار الانوار، جلد 8، صفحه 68 و 69.
[46] . سوره اعراف، آيه 49.
[47] . سوره مطففين، آيه 24.
[48] . سوره عبس، آيه 39.
[49] . سوره مائده، آيه 119.
[50] . الميزان و مجمع البيان و ...
[51] . سوره معارج، آيه هاي 14 ـ 11.
[52] . سوره دخان، آيه هاي 46 ـ 43.
[53] . سوره ابراهيم، آيه هاي 50 ـ 49.
[54] . سوره نساء، آيه 56.
[55] . سوره حج، آيه 22.
[56] . سوره حج، آيه 57.
[57] . سوره مومنون، آيه 108 ـ 107.
[58] . سوره جن، آيه 23.
[59] . سوره يس، آيه 54.
بسم الله الرحمن الرحیم