خلاصه دروس اندیشه اسلامی1
خلاصه مباحث مبدأ:
- انسان باید ابتدا قوا و ابزار شناخت خود و گستره و مرزهای آنها را بشناسد تا بعد به شناخت جهان دست یابد. آن چنان که امیرالمؤمنین می فرماید: کسی که خود را نمی شناسد، چگونه غیر خود را تواند شناخت.
- اگر آدمی قبل از هر چیز خود را بشناسد، بهتر می تواند از سرمایه های وجودی خود بهره ببرد و آنها را شکوفا سازد.
- هرگاه انسان موفق شود استعداد های خود را بشناسد، سرمایه های وجودی خود را به کمال رسانده است.
- اگر انسان ساختار پیچیده خود را مورد تأمل قرار دهد به ناظمی حکیم و علیم که چنین ساختاری را پدید آورده است آگاه می گردد و این مقدمه خود شناسی است.
- برای روشنی هر چه بیشتر رجحان و ضرورت خودشناسی می توان به دلایل ذیل اشاره کرد: 1- مقدمه کمال انسانی 2- پیش درآمد جهان شناسی 3- مقدمه خداشناسی.
- گروهی علاوه بر بعد مادی انسان به بعد غیرمادی او نیز اعتقاد دارند و برای انسان علاوه بر بدن مادی، حقیقتی به نام روح قائلند. ادیان الهی به ویژه اسلام با این دیدگاه همراه است.
- فیلسوفان دلایل متعددی بر غیر مادی روح اقامه کرده اند، یکی از آنها این است که وقتی ذر خودمان یعنی همان من درک کننده دقت می کنیم می یابیم که وجود من که حقیقت انسان است امری بسیط و غیر قابل تقسیم است و نمی توان آن را به دو نیمه من تقسیم کرد.
ازدیدگاه اسلام و قرآن، انسان علاوه بر بدن مادی از روح الهی بهره مند است و اصولا حقیقت انسان روح اوست. و قرآن در آیاتی به دو ساحتی بودن انسان تصریح می فرماید: « ثم سوّاه و نفخ فیه من روحه»
- قرآن در آیه «الله یتوفی الانفس حین موتها» موضوعی را پیش می کشد و آن اینکه حقیقت و واقعیت آدمی همان روح اوست که با بدن مادی همراه است.
- از آیاتی مانند « قل یتوفاکم ملک الموت الذی وکل بکم....» که بر اخذ روح انسان هنگام مرگ دلالت می کند این حقیقت به دست می آید که روح انسان توسط فرشته مرگ اخذ می شود.
- روح غیر مادی انسان شخصیت واقعی و راستین انسان را تشکیل می دهد.
- حواس پنجگانه؛ قوای حسی (شنوایی، بویایی، چشایی، بینایی، بساوایی) از ابزار شناخت قوای علم حصولی اند.
- امور فطری و غریزی از اموری اند که به تعلیم و تعلم نیازی ندارند.
- روح انسان علاوه بر بعد شناختی، بعد دیگری به نام بعد گرایشی دارد. بعد گرایشی همان تمایلاتی اند که با روح انسان سرشته شده اند.
- گرایش های انسان دو گونه اند: 1- گرایش های حیوانی که میان انسان و حیوان مشترکند، مثل: گرایش به حفظ ذات و صیانت از خود و میل به جنس مخالف 2- گرایشهای انسانی؛ تمایلاتی اند که فقط به انسان اختصاص دارند، مثل میل و محبت به خدا.
- گرایش های انسانی، گرایش ها و تمایلاتی اند که به انسان اختصاص دارند و از گرایش های اصیل انسان، میل و محبت به خداست که از وی جدایی ناپذیر است، بطوری که می توان انسان را موجود متأله یا دین ورز نامید.
- منظور امام علی علیه السلام از اینکه می فرماید:« من خدایی را که نبینم عبادت نمی کنم»، ناظر به ادراک نظری انسان است.
- شناختی را که مربوط به حوزه عمل یعنی باید ها و نبایدها و خوب ها و بدها است، حوزه شناخت عملی می گویند. مانند اینکه عدالت خوب است، یا انسان باید راست بگوید.
- حدیث؛ « خداوندا تو قلب ها را بر محبت خود آفریده ای» اشاره به بعد گرایشی انسان دارد.
- قرآن در آیات پرشماری آدمی را مختار و پاسخگوی اعمال خویش می داند. اصولا تقبیح و تحسین افعال و استحقاق عقاب و پاداش رفتار، نشان از اختیار انسان است.
- اصولا تفاوت اساسی بین افراد صالح و نیکوکار و افراد ظالم و بدکار در اعمال و رفتار آنان نهفته است.
- شناختی که مربوط به حوزه عمل یعنی؛ بایدها و نبایدها و خوب ها و بدها است، حوزه شناخت عملی می گویند.
- ایمان امری است معنوی و حالتی است روحی که جایگاه آن قلب آدمی است.
- ایمان؛ اعتقاد و تصدیق قلبی به خدا، روز قیامت، کتب آسمانی، ملائکه و پیامبران و به تعبیری امور غیب است و کسی که به این امور تصدیق و اعتقاد دارد و به آنها عمل می کند، مؤمن است.
- معیار جدایی نگرش دینی از نگرش الحادی و مادی گرایانه، اعتقاد به عالم غیب است.
- در اسلام ایمان مبتنی بر شناخت و معرفت است؛ ولی در مسیحیت، انسان باید نخست ایمان بیاورد تا بفهمد، نه اینکه نخست بفهمد و سپس ایمان بیاورد.
- از دیدگاه قرآن ایمان مبتنی بر معرفت و علم است ولی اینچنین نیست که اگر علم و معرفت وجود یابد ایمان نیز ضرورتا وجود دارد. هنگامی که قوم بنی اسرائیل معجزات روشن حضرت موسی را دیدند به انکار پرداختند و گفتند این یک سحر آشکار است. سپس قرآن می فرماید: « و جحدوا بها و استیقنتها »؛ با آنکه دلهایشان بدان یقین داشت از روی ظلم و تکبر آن را انکار کردند.
- آیه 15 سوره مبارکه حجرات: « قالت الاعراب آمنا قل لم تؤمنوا و لکن قولوا اسلمنا» به تبیین رابطه ایمان و عمل پرداخته است.
- از اینکه قوم بنی اسرائیل معجزات روشن حضرت موسی را دیدند و به انکار پرداختند، ضرورت مبتنی بودن ایمان بر معرفت و علم را می رساند.
- مطابق تعبیر امام کاظم علیه السلام؛ عقل حجت باطنی است. از این روایت به خوبی برمی آید که اسلام اهمیت فراوانی به عقل و خردورزی داده است. همچنین گزینش دین و پیروی از آن نیز به وسیله عقل صورت می گیرد.
- انسان می تواند با عقل و دین به سعادت جاودانه برسد.
- اصولا تقبیح و تحسین افعال و استحقاق عقاب و پاداش رفتار نشان از اختیار انسان است.
- قرآن در باب متعلقات ایمان مصداق های فراوان دارد؛ ولی می توان همه آنها را به توحید و ایمان به خدا بازگرداند. یعنی اعتقاد به نبوت، معاد، امامت، قرآن، کتب الهی و ایمان به ملائکه از لوازم و متعلقات ایمان به خداست.
- آیه شریفه « هو الذی انزل السکینه فی قلوب المومنین لیزدادوا ایمانا مع ایمانهم » دلالت دارد که ایمان در انسان ها دارای درجات می باشد.
- ایمان حقیقتی است که دارای درجات مختلف است و چنین نیست که اهل ایمان در درجه ایمان یکسان باشند. در روایتی از امام صادق آمده است که ایمان مانند نردبانی است که ده پله دارد و پله های آن یکی پس از دیگری پیموده می شوند. خداوند در آیه 8 سوره انفال، سکینه را که به معنای آرامش و اطمینان خاطر است بر قلب مؤمنان نازل می فرماید تا از شک و تردید آنها را نجات دهد.
- بنا بر سخن امام صادق علیه السلام که فرمودند: کمترین مرتبه ایمان این است که آدمی به وحدانیت خدا و بندگی و رسالت محمد گواهی دهد و اطاعت از حق را بپذیرد و امام زمان خود را بشناسد و بالاترین مرتبه ایمان؛ پیامبری و داشتن چشم برزخی و عصمت یعنی، مصون ماندن از گناه است.
- یکی از راه های شناخت اوصاف الهی سیر در آفاق و انفس است. برای مثال از مطالعه و بررسی نظم جهان هستی، حیوانات و گیاهان و حتی خود انسان آشکار می گردد که ناظم و خالق هستی بر اساس سنخیت علت و معلول دارای علم و قدرت و حکمت است.
- از راه سیر در آفاق انسان از طریق مشاهده مخلوقات و نظم پدیده ها به وجود خالق و مدبری دانا پی می برد.
- از طریق سیر در انفس و با تأمل در خود در می یابد که نسبت به خدا شناخت فلبی و بی واسطه دارد و در برابر چنین خدایی که کمال مطلق است سر تعظیم فرود می آورد. راه انفس را می توان به تعبیری راه فطرت نام نهاد.
- هرگاه در بررسی آفاق و انفس از طریق ترکیبی از روش های عقلی و نقلی صورت بگیرد، از روش کلامی استفاده شده است.
- موجودی که با وجود آن تحقق و وجود موجود دیگری ضرورت پیدا می کند را علت تامه می گویند.
- موجودی که محدودیت زمانی و مکانی دارد حتما فقر وجودی دارد و در نتیجه معلول خواهد بود زیرا یا سابقه نیستی دارد یا لاحقه نیستی. هر موجودی که به نحوی وابستگی به غیر دارد، دارای ضعف وجودی است و در نتیجه معلول است.
- از بین تمام برهان هایی که بر وجود خداوند اقامه شده است، برهان نظم از همه رایج تر است.
- ما از نظم و هماهنگی دقیق جهان به ناظمی حکیم و عالم که ورای جهان قرار دارد پی می بریم و چنین معلوماتی را معلومات عقلانی می گویند.
- سه عنصر سازنده مفهوم نظم عبارتند از: طراحی و برنامه ریزی دقیق؛ سازماندهی حساب شده؛ هدفمندی.
- اتقان و نظم شگفت انگیز موجودات می تواند دلیل علم و قدت الهی باشد.
- ادراک کامل ذات و صفات خداوند برای آدمی میسر نیست؛ ولی انسان می تواند از راه های مختلف روزنه ای به ساحت ربوبی بیابد، از جمله: 1- راه عقلی 2- سیر در آفاق و انفس 3- قرآن و روایات 4- کشف و شهود.
- خداوند قیوم است. قیوم به معنای قائم به خود است که به دیگری نیاز ندارد و دیگرانند که به او نیاز دارند.
- از جمله ویژگی های یک امر فطری این است که: 1- در همه افراد آن نوع یافت می شوند. 2- همواره ثابت اند. 3- نیاز به تعلیم و تعلم ندارند.
- در آیه « لو کان فیها آلهه الا الله لفسدتا » به شکل برهان خلف اثبات وجود خدا شده است و شکل آن چنین است. 1- اگر خدایی در آسمان و زمین غیر از الله بود، فساد در تکوین می شد. 2- در تکوین فساد نیست. 3- بنابراین به غیر از خدا، خدایی در آسمان و زمین نیست.
- انسان از طریق فطرت و با مشاهده درون خود به اصل علیت آگاه شده است.
- علت مادی زمینه پیدایش معلول است و در ضمن آن باقی می ماند.
- علت صوری، صورت و فعلیتی است که در ماده پدید می آید و منشأ آثار جدیدی می گردد.
- ملاک احتیاج معلول به علت، ضعف و فقر وجودی معلول است.
- دور به معنای این است که علت وجودی موجود، خود او باشد، یعنی وجود موجود، متوقف بر خودش باشد.
- اینکه جهان نمی تواند علت خودش باشد، اصطلاحا محال بودن دور گویند و لازمه آن اجتماع متناقضین است.
- تسلسل علل در فلسفه تا بی نهایت از اموری اند که به تعلیم و تعلم نیاز ندارند.
- هرگاه بنوان برای خدا شریکی قایل شد، آن شریک هم باید واجب الوجود باشد.
- غیر خدا ممکن الوجود است علاوه بر آن محدود و فقیر است. پس خداوند نمی شود با موجودی که دارای این صفات است متحد شود.
- واجب الوجود بودن خدا راه عقلی اثبات صفات خداوند است.
- آنان که صفات خدا را زائد بر ذات او می دانند اهل تعطیل هستند.
- صفات خدا قدیم اند. چرا که صفات خدا عین ذات الهی است، لذا صفات خداوند حادث نیستند.
- روش شناخت خداوند را از راه کشف و شهود، روش عرفانی می گویند.
- شناخت صفات خدا از راه کشف و شهود نسبت به سایر راهها مشکل تر است.
- صفات ذاتی آن دسته از صفات خداوندند که از ذات الهی انتزاع می یابند و در انتزاع آنها نیاز به تصور موجود دیگر نیست و صفات نفسی صفاتی اند که ذات الهی بدون لحاظ نسبت و اضافه به غیر ذات به آنها متصف می شوند. مانند: حیات، علم و قدرت. و صفات ذاتی خود زیرمجموعه صفات ثبوتی هستند.
- حیات، علم و خلاقیت بیانگر صفات ذاتی نفسی و ذاتی اضافی هستند.
- صفات ثبوتی آندسته از از صفات اند که کمالی از کمالات خدا را بیان می کنند و جنبه ثبوتی و وجودیا دارند و نبود آنها گونه ای نقص محسوب می گردد. مانند: علم- قدرت و حیات.
- صفات ذاتی ثبوتی خداوند عبارتنداز: 1- علم الهی 2- قدرت الهی 3- حیلت الهی 4- اراده الهی 5- حکمت الهی.
- صفت اضافی به لحاظ مفهومی، مشتمل بر نوعی اضافه به غیر است؛ مانند، علم و قدرت که مشتمل بر اضافه ونسبت به شیئ دیگر یعنی «معلوم» و « مقدور» است. یعنی علم به چیزی و قدرت بر چیزی تعلق می گیرد و بصورت مطلق بکار نمی رود.
- امام علی علیه السلام در تعابیری صفاتی را از خداوند سلب می کند که این صفات لازمه معلولیت اند و آنها عبارتنداز: گذر زمان او را تغییر نمی دهد. محدودیت مکانی- حالت او تغییر نمی کند. سکون و حرکت بر او عارض نمی شود- مثل و مانند ندارد- نه می زاید و نه زاییده می شود – افول و زوال ندارد.
- برخی متکلمان قدرت را چنین تعریف کرده اند: فاعلی که کار خود را با اراده و اختیار انجام دهد، می گویند او در کار خود قدرت دارد. پس قدرت از نظر متکلمین یعنی مبدئیت فاعل مختار برای کاری که ممکن است از او سر بزند.
- اراده الهی به معنای مسرت و رضایت و معنای اعمال قدرت و حاکمیت خداست.
- اراده الهی به دو صورت تکوینی و تشریعی است. اراده تکوینی همان اراده خداوند بر هر امری است که تحقق می یابد.
- اراده تشریعی از رابطه خاص خدا با برخی افعال اختیاری انسان سرچشمه می گیرد که امکان تخلف از امر الهی وجود دارد.
- معنای نخست حکمت آن است که افعال فاعل در نهایت اتقان و استواری و کمال باشد و هیچ نقص وکاستی به فعل او راه نیابد و خداوند به این معنا حکیم است. معنای دیگر حکمت، قبیح و بیهوده نبودن فعل فاعل است.
- دلیل اثبات حکمت خداوند چنین است که ایجاد فعل قبیح و یا لغو و بیهوده، ناشی از جهل یا ناتوانی فاعل و یا نیازمندی اوست. چون خداوند از همه این نقص ها پیراسته است، هیچگاه عمل زشت انجام نمی دهد؛ در نتیجه افعال او حکیمانه است.
- صفات ربوبیت و حکمت همراه با صفات صفت عدالت و حکمت ضرورت نبوت و معاد را ایجاب می کند.
- اقسام عدل الهی عبارتنداز: 1- عدل تکوینی 2- عدل تشریعی 3- عدل جزایی.
- عدل تکوینی خداوند اقتضای تجسم اعمال در قیامت می باشد.
- عدل تشریعی بدین معناست که تکالیفی که خداوند بوسیله پیامبران بر مردم نازل کرده است بر پایه عدل و دادگری است و هیچ انسانی را بیش از توان و ظرفیتش مکلف نساخته است. و به تعبیری توان و قابلیت انسان را در نظر گرفته و به اندازه ظرفیت وجودی اش احکام را برایش مقرر ساخته است.
- آیه شریفه « لاتکلف الله نفسا الا وسعها » بیانگر عدل تشریعی می باشد.
- عدل جزایی به این معنی است که خداوند روز قیامت بین افراد به عدل داوری می کند و حق کسی را تباه نمی کند. یعنی میان افراد نیکوکار و بدکار یکسان داوری نمی کند و پاداش را متناسب با اعمال می دهد.
- آیه شریفه « و ما کنا معذبین حتی نبعث رسولا » مؤید عدل جزایی خداوند می باشد.
- عدالت و حکیم بودن خداوند اقتضا می کند که بین پاداش و کیفر تناسب وجود داشته باشد.
- مسئله شر، یکی از صفات سه گانه خدا – علم، قدرت و خیرخواهی را به چالش می طلبد؛ زیرا خدای ادیان، خدایی است که هم عالم و قادر مطلق است و هم کاملا خیرخواه.
- شر در جهان از شرارت انسان حاصل می شود و شرارت انسان نیز ناشی از آزادی و اختیار اوست.
- اندیشمندان دینی پاسخ های متعددی به مسئله شر داده اند. برخی از این پاسخ ها عام است و شامل همه انواع شر می شود. و برخی فقط دسته ای از شرور را پاسخ می دهند که برخی از این پاسخ ها عبارتنداز: 1- شرور لازمه جهان مادی است. 2- شر ناشی از آزادی انسان است. 3- شر باعث شکوفا شدن استعداد ها می شود. 4- شرور برای بیداری از خواب غفلت لازم است.
- از فواید شرور؛ شکوفا شدن استعداد ها، بیداری از خواب غفلت، و آزمون الهی است.
- از آیه شریفه « إن الله لایغیر ما بقوم حتی یغیر ما بأنفسهم » اشاره به اختیار و آزادی انسان در تغییر سرنوشت خویش دارد، لذا شر ناشی از آزادی انسان است. بنابراین آفرینش انسان آزاد و مختار بهتر از آفرینش انسان مجبور است، گر چه گاهی از آزادی و اختیار سوء استفاده می کند.
- از جمله فواید شرور در جهان ؛ 1- شکوفا شدن استعدادها؛ 2- بیداری از غفلت؛ 3- آزمون الهی است.
- شرور باعث شده استعدادها شکوفا شده و از غفلت دوری جسته و این امور از آزمون های پروردگار به شمار می رود.
- یکی از فواید شرور در جهان، شکوفا شدن استعدادهاست. ساختار آدمی بگونه ای است که بسیاری از توانایی ها و استعدادهای او در سایه مواجهه با سختی ها و مشکلات شکوفا می شود. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: « بدانید که شاخه درختی که در بیابان می روید؛ سخت تر و پوست سبزه هایش خوش نما و نازکتر .... است.
- قانون گذار باید دو ویژگی داشته باشد: 1- انسان شناس باشد؛ یعنی به همه رموز و اسرار جسمی و روانی انسان آگاه باشد. 2- از هر نوع سود جویی پیراسته باشد. زیرا قانونگذار ممکن است تحت تأثیر منافع شخصی، گروهی، قبیله ای و حزبی قانون وضع نماید.
- یکی از وظایف پیامبر ابلاغ پیام خداست که به دو صورت انجام می شود: 1- دریافت و ابلاغ آیات الهی که بر قلب پیامبر نازل می شوند. 2- تبیین آیات الهی که در قالب احادیث متجلی شده اند.
- منظور از توحید ذاتی این است که خدا یگانه است، بی همتا و بی مانند است و حضرت امیرمومنان در این باره می فرماید: او یکی است و برایش در میان موجودات مانندی نیست. به عبارت روشن تر؛ ذات خدا به گونه ای است که تعدد و تکثر نمی پذیرد و لذا نمی توان در عالم خارج و ذهن برای او خود دیگری تصور کرد.
- توحید در خالقیت به این معنی است که در عالم، آفریدگار و خالقی جز خدا وجود ندارد و هر موجودی که لباس هستی پوشیده است، مخلوق و آفریده است. قرآن در این باره می فرماید: « قل الله خالق کل شیئ و هو الواحد القهار».
- توحید در ربوبیت به معنای آن است که تنها خداوند در اداره و تدبیر و کارگردانی جهان و انسان موثر است.
- توحید در ربوبیت به معنای خط بطلان کشیدن بر هر نوع اندیشه تدبیر مستقل از اذن الهی برای خداست. زیرا در مورد انسان و جهان کارگردانی دستگاه خلقت جدای از آفرینش آن نیست.
- اداره و تدبیر جهان و هستی نشانه توحید در ربوبیت است.
- مناظره حضرت ابراهیم علیه السلام با مشرکانی که ستاره، ماه یا خورشید را می پرستیدند به توحید در ربوبیت برمی گردد.
- مشرکان زمان حضرت ابراهیم علیه السلام، خدا را قبول داشتند ولی در ربوبیت و تدبیر هستی برای او شریک قائل بودند.
- لازمه غیریت و دوگانگی، آن است که وجود هر یک از آنها از وجود دیگری خارج باشد و آنجا که اولی است، دومی نباشد و برعکس و این همان نهایت پذیری و محدودیت است.
- نماز اسرار و حکمت هایی متعدد دارد که عبارتنداز: 1- یاد خدا؛ 2- وحدت؛ 3- رفع فاصله طبقاتی؛ 4- پرهیز از گناه؛ 5- اطاعت پذیری؛ 6- بهداشت تن؛ 7- اخلاص؛ 8- شادابی و نشاط؛ 9- وقت شناسی.
- آیه 4 و 5 سوره ماعون « فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون » به وقت شناسی در نماز اشاره دارد.
- دلایل عبادت انسان عبارتند از: 1- عبادت انسان به خاطر فلسفه خلقت جن و انس و نشانه آزادگی و اراده و بلوغ انسان است. 2- پرستش خدا حس تقدیر و شکرگزاری را در انسان زنده می کند. 3- عبادت مایه تکامل روحی انسان است.
- یکتا پرستی، اساس دعوت همه پیامبران الهی در تمام ادوار تاریخ است.
- محور همه تعالیم ادیان الهی زندگی اخروی انسان است.
- حکومت پیامبران و اولیای الهی همگی به اذن خداوند می باشد.
خلاصه مباحث معاد:
- معاد از نظر لغوی به معنای محل باز گشتن است و از ریشه (عود) می باشد و در اصطلاح به معنای دوباره زنده شدن پس از مرگ است. انسان به دلیل اینکه ذاتا علم دوست است و حقیقت جو می باشد و معاد مسئله سرنوشت سازی است به تحقیق در باره معاد علاقمند است.
- دلایل تحقیق انسان راجع به معاد: 1- انسان ذاتا علم جو وحقیقت گراست و می خواهد راجع به آینده زندگی خودش بداند. 2- قرآن و دیگر کتب آسمانی راجع به اعتقاد به قیامت بسیار سفارش کرده اند. 3- انسان به شناخت غایت و هدف زندگی خود علاقه مند است و در شکل گیری فعالیت ها و اعمال انسان نقش مهمی دارد.
- دعوت به معاد در تورات کنونی بسیار اندک مطرح شده است و شاید میل باطنی یهود به زندگی دنیوی آنان را واداشت تا آیات معاد را از تورات حذف کنند.
- مطابق آیات قرآن حضرت عیسی علیه السلام در همان روز که به دنیا آمد از معاد یاد کرد.
- پس از توحید، موضوع مهمی که قرآن به آن اهتمام ویژه دارد، معاد است. شمار آیات قرآن در باره جهان پس از مرگ بیش از 1400 آیه است، و این تعداد آیه نشانگر اهمیت معاد در قرآن است.
- انسان به گونه ای آفریده شده است که میل فطری به زندگی جاویدان و بقا دارد و از نیستی و فنا بیزار است. دنیا شایستگی ابدیت را ندارد. بنابراین حیات جاویدان یا سرای آخرت و معاد ضروری خواهد بود. زیرا اگر معاد و آخرت وجود نداشت، میل به بقا و جاودانگی و موهبت ابدیت خواهی در نهاد انسان باطل و بیهوده بود و خداوند کار بیهوده و عبث انجام نمی دهد.
- از نمونه های مشابه معاد معاد که در قرآن آمده است، احیای پرندگان بوسیله حضرت ابراهیم، زنده شدن عزیر پیامبر، به خواب رفتن و بیداری اصحاب کهف ، زنده شدن مردگان توسط حضرت عیسی علیه السلام به إذن خدا و رویش گیاهان و مردگی می باشد.
- یکی از راه هایی که انسان می تواند به حقانیت معاد راه یابد، برهان معقولیت است. در گذشته از آن با عنوان «دفع ضرر محتمل» یاد می کردند. انسان هر جا احتمال ضرر و خسارت مادی و دنیوی بدهد با تمام توان در رفع آن می کوشد و لذا عقل در چنین مواردی فرمان به احتیاط می دهد.
- مطابق برهان معقولیت اعتقاد به معاد، معقول تر از عدم اعتقاد به آن است.
- از دیدگاه قرآن، معاد یعنی برانگیخته شدن دوباره روح و جسم با هم است. آیاتی که نشان دهنده شهادت اعضای انسان در روز قیامت هستند بیانگر این حقیقت است که در روز رستاخیز اعضای بدن او بر اعمال او گواهی می دهند و لذا از این آیات به خوبی بر می آید که دیدگاه آنان که تنها به معاد روحانی معتقدند مخالف دیدگاه قرآن است، زیرا محشور شدن بدن از نظر قرآن قطعی است.
- از نظر قرآن و احادیث اسلامی، مرگ انسان و جهان، سنتی حتمی است و گریزی از آن نیست. همانگونه که قرآن می فرماید: «کل نفس ذائقة الموت»؛ هر انسانی طعم مرگ را می چشد.
- آیه شریفه « لکل أمة أجل فإذا جاء أجلهم لایستأخرون ساعة و لا یستقدمون» (اعراف/34) بر مرگ جامعه دلالت دارد.
- آیه 80 سوره نمل « قطعا تو نمی توانی سخنت را به گوش مردگان برسانی و نمی توانی کران را هنگامی که روی بر می گردانند و پشت می کنند، فرا خوانی»؛ به مرگ تن و قلب اشاره می نماید.
- طبق تعبیر پیامبر اسلام، مرگ اولین منزل از منازل آخرت و آخرین منزل از منازل دنیا است.
- غالبا مرگ ظالمان و ستمگران دشوار می باشد.
- از الطاف خداوند بر انسان آن است که از لحظه مرگ خود آگاه نیست. اگرانسان از زمان و مکان مرگ خویش مطلع بود، سالها پیش از رسیدن لحظه مرگ، غم و اندوه و سردی، چنان بر او حکومت می کرد که هر نوع تلاش و حرکتی را از او سلب می نمود.
- مردی به امام جواد علیه السلام عرض کرد؛ چرا برخی مسلمانان مرگ را دوست نمی دارند؟ امام در پاسخ فرمود: اگر مردم مرگ را می شناختند از اولیای الهی بودند و آن را دوست داشتند. آری آنان مرگ را نشناخته اند.
- هنگام مرگ فرشتگان روح غیر مادی او را می ستانند و بعد از آن اجزای بدن متلاشی می شود و روح انسان وارد مرحله دیگری می گردد.
- اگر لحظه مرگ را نخستین منزل انسان پس از دنیا بدانیم، باید نزول در قبر را منزل دوم بشماریم. البته قبر یک معنای ظاهری دارد که همان گودالی است که جسد را در بر می گیرد و یک معنای واقعی دارد که همان برزخ است. از این رو دومین منزل انسان از نظر قرآن برزخ است.
- منظور از عالم قبر، همان عالم برزخ است.
- برزخ چیزی است که میان دو شیئ حایل می شود و از این رو به جهانی که میان دنیا و آخرت است، برزخ می گویند.
- آدمی از هنگام مرگ وارد جهان برزخ می گردد. خواه او را در زمین دفن کنند یا وی را با آتش بسوزانند یا غذای پرندگان و درندگان شود. بنابراین از نظر قرآن دومین منزل انسان، برزخ است که گاهی از آن به عالم قبر و گاهی به جهان برزخ یاد می کنند.
- از جمله نشانه های قیامت عبارتند از: 1- وضع زمین و دریا و کوه ها؛ 2- وضع آسمان و ستارگان؛ 3- نفخ صور.
- به تعبیر امام صادق علیه السلام مقصود از برزخ قبر انسان است.
- یکی از نام های آخرت، حق است.
- معیار سنجش اعمال انسان در روز قیامت، حق است. و هر عملی که با حق همراه است، سنگین تر است. گویی در روز قیامت حق تجسم می یابد و اعمال بر او عرضه می شود.
- قرآن نام ها و اوصاف مختلفی برای قیامت برشمرده است که برخی از آنها عبارتنداز: 1- واقع شدنی و تردید ناپذیر است. 2- نزدیک بودن 3- روز حق 4- روز خبر بزرگ 5- فراخوانی همراه رهبر 6- روز فریاد 7- روز قطع پیوند ها و جدایی 8- پیر کننده 9- آشکار شدن رازها 10- سود ندادن مال و فرزندان 11- روز حسرت 12- پذیرفته نشدن عذرها.
- صحنه محشر را روز فریاد و «یوم التناد» می گویند. این نام بدان جهت است که دوزخیان، بهشتیان را صدا می زنند.
- در رستاخیز، کوه ها از جا کنده می شوند و به صورت غیر متعادل به حرکت در می آیند و به سان تلی خاک می شوند و مانند پشم زده شده، نرم و انعطاف پذیر شده و سرانجام مانند ذرات غبار پراکنده می گردند.
- تجسم اعمال؛ یعنی اعمال انسان به شکل دنیوی آن جلوه می کند.
- اعمال انسان در روز قیامت پس از تحولات و تطوراتی که رخ می دهد، شکل کنونی خود را از دست می دهد و بصورت واقعیت اخروی آن جلوه می کنند و موجب فرح یا آزار و اندوه انسان می شوند و این همان تجسم اعمال انسان است که صورت اخروی آن هم اکنون در دل و جان آدمی نهفته است؛ لذا خداوند در این آیه می فرماید:« فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره و من یعمل مثقال ذرة شرا یره». از این آیه به خوبی برمی آید که عمل در قیامت حاضر می شود و انسان از آن آگاه می گردد و همان عمل را می بیند نه پاداش و کیفر را.
- یکی از نامهای قرآنی قیامت «روز حساب» است؛ یعنی روزی که خداوند به حساب اعمال بندگان می رسد. برخی از آیات بر آن دلالت دارند که خود خداوند بر اعمال بندگان رسیدگی می کند.
- در آخرت از تمام اعمال بازخواست می شود.
- بهشت و جهنم هم اکنون برای نیکوکاران و کافران آماده است.
- حقیقت جهنم برای انسان با استفاده از تعاریف متعارف و لفظی و عامیانه قابل ادراک و فهم نیست.
- کسانی که شهوت و غضب بر آنها غلبه دارد و اعمال آنها پیوسته از این دو غریزه برمی خیزد، صورت اخروی آنها حیوان و درندگی است.
- افرادی که اخلاق پسندیده در نفسشان رسوخ کرده است، صورت های اخروی آنان از زیبا ترین صورت های بهشتی است.
- ناآگاهی از لحظه مرگ جنبه تربیتی دارد؛ زیرا گزینش راه درست، آنگاه نشانه کمال به شمار می آید که انسان احساس کند بر انجام و ترک فعل تواناست، نه روزی که آفتاب عمر خود را بر لب بام ببیند.
- عزیر یا به تعبیر برخی روایات أرمیا، که از انبیای بنی اسرائیل بود، بحث مرگ و زنده شدن دوباره وی نمونه خوبی برای تفهیم معاد است.
- از جمله براهین عقلی برای اثبات معاد عبارتنداز: 1- برهان فطرت؛ 2- برهان عدالت؛ 3- برهان معقولیت.
- آیاتی که گواهی می دهند علاوه بر روح، بدن مادی نیز محشور خواهد شد، عبارتنداز: آیاتی که از احیای مردگان در امت های پیشین سخن می گویند؛ مانند زنده شدن پرندگان به دعای حضرت ابراهیم، سرگذشت اصحاب کهف، زنده شده عزیر پیامبر و زنده شدن مردگان به دعای حضرت عیسی علیه السلام.
- اصحاب کهف در سالهای 249- 251 قبل از میلاد در روم زندگی می کردند و آنها به مشیت الهی 309 سال در غار به حالت خواب ماندند.
- بسیاری از انسانها چون به معاد ایمان ندارند و از حقیقت مرگ بی خبرند و یا از کیفر گناهان بیم دارند و ..... از مرگ می ترسند. گروهی مرگ را پایان زندگی می دانند و می پندارند با مرگ همه هستی آنها نابود می شود. بنابراین از نیستی هراس دارند.
- بنابر آیات قرآنی، توبه و ایمان در لحظه مرگ قبول نمی شود؛ زیرا توبه و ندامت در صورتی مایه کمال روح است که فرد نادم به انجام گناه قادر باشد. در غیر این صورت ندامت حالتی از دگرگونی شخص نیست.
- در جهان برزخ از پروردگار، پیامبر و دین و اعتقاد انسان سوال می شود.
- از قرآن و روایات برمی آید که میزان برای اهل ایمان است. یعنی برای مشرکان و گناهکارانی که بر اثر برخی گناهان همه کارهای خوب را تباه کرده اند و برای آنان که هیچ شباهتی به پیامبران ندارند میزانی نخواهد بود.
- در قیامت هر انسانی را با نام رهبر الهی و دینی او خوانده می شود.
- گواهان روز قیامت بسیارند، برخی از آنها عبارتنداز: 1- خدا 2- پیامبران 3- فرشتگان 4- زمین 5- زمان 6- قرآن 7- نامه اعمال 8- اعضای بدن 9- پوست بدن.
- زمان حوادث را در خود ثبت می کند و در قیامت به فرمان خدا سخن می گوید.
- مطابق آیات و روایات؛ راه های رسیدن به بهشت عبارتنداز: 1- ایمان و عمل صالح 2- پیروی از رسول خدا 3- راستگویی 4- نیکوکاری 5- صبر 6- مواظبت بر نماز 7- انفاق در راه خدا 8- شهادت در راه خدا.
- خداوند نیکوکاران را به بهشت می برد. و نیکی عملی است که رضایت خداوند را فراهم می آورد.
- مقصود از «جنة المأوی» همان بهشت موعود است که آیات دیگر از آن به جنات عدن و مانند آن یاد کرده اند.
- خداوند در قرآن به صراحت فرموده است که شهید را پیش خود جای می دهد و به او روزی می دهد. در بهشت هیچ پاداشی همانند مقام «قرب» یا «عندیت» ارزشمند نیست و آن از آن کسانی است که در راه خدا کشته می شوند. قرآن می فرماید: « و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله أمواتا بل أحیاء عند ربهم یرزقون»؛ هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته می شوند مرده اند، بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند.
- آنان که در راه خدا صبر پیشه کنند همان پرهیزکاران و نیکوکارنند. اینکه صبر در آیات و روایات جدا ستوده شده است به دلیل اهمیت آن است و لذا قرآن در ستایش صابران می فرماید: « سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار»؛ سلام بر شما به دلیل صبر و استقامتتان، پس چه نیکوست سرانجام آن سرای جاوید.
- انفاق در راه خدا جایگاه والایی دارد. انفاق فقط در امور مالی و مادی پسندیده نیست. مهمترین انفاق در راه خدا، انفاق علم و دانش و احکام و معارف دین است.
- در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است: آن کس که چهار چیز را انکار کند، شیعه ما نیست؛ معراج، سوال قبر، وجود بهشت، دوزخ و شفاعت.
- در سوره واقعه از سه گروه سخن به میان آمده است: 1- اصحاب یمین 2- اصحاب شمال 3- مقربین.
- سوره واقعه با وعده ها و وعید ها برای سه گروه «مقربان» و «اصحاب یمین» و «اصحاب شمال»، گواهی روشنی بر لذت ها و آلام جسمانی است.
والحمد لله رب العالمین علی کل حال
بسم الله الرحمن الرحیم