مهمترین ویژگی بندگان خدا در قرآن
مهمترین ویژگی بندگان خدا در قرآن
مهمترین ویژگى و عمیق ترین شاخصه براى بنده ممتاز خدا آن است که رابطه نظرى و عملى خود را با قرآن, بزرگترین کتاب آسمانى, و یگانه معجزه جاویدان پیامبر اسلام(ص) به طور عمیق و استوار برقرار سازند آن گونه که روح پرطراوت قرآن در زندگیشان آشکار گردد...
بهره بردارى صحیح از قرآن
قرآن در مورد ویژگى ممتاز بندگان برجسته خداوند, چنین مى فرماید: ((والذین اذا ذکروا بآیات ربهم لم یخروا علیها صما و عمیانا))[1] از ویژگى هاى خاص بندگان ممتاز خدا این است که هرگاه آیات پروردگارشان (یعنى آیات قرآن) به آنها گوشزد شود, کر و کور روى آن نمى افتند.
این ویژگى از مهمترین ویژگى و عمیق ترین شاخصه براى بنده ممتاز خدا است که رابطه نظرى و عملى خود را با قرآن, بزرگترین کتاب آسمانى, و یگانه معجزه جاویدان پیامبر اسلام(ص) به طور عمیق و استوار برقرار سازند آن گونه که روح پرطراوت قرآن در زندگیشان آشکار گردد. چنان که امام باقر(ع) براساس این آیه و آیات دیگر قرآن فرمود:
قاریان قرآن سه گونه اند:
1 ـ کسى که قرآن را تلاوت مى کند, ولى آن را وسیله کسب امور مادى و دوشیدن شاهان (و صله گرفتن از آنها) قرار داده, و به وسیله آن بزرگى به مردم بفروشد و خودنمایى کند .
2ـ کسى که هدفش از قرائت قرآن, حفظ حروف (و تجوید) آن است, اما حدود و قوانین آن را تباه مى سازد, خداوند افراد این گروه را زیاد نکند
3ـ کسى که قرآن را تلاوت مى کند, و دواى قرآن را بر روى درد قلبش مى نهد (و قرآن را وسیله درمان بیمارىهاى معنوى قرار مى دهد) با آن شب زنده دارى کند, و روزش را به تشنگى (روزه) به سر آورد... ((فوالله لهولإ فى قرإ القرآن اعز من الکبریت الاحمر)) سوگند به خدا این گروه در میان قاریان قرآن از کبریت احمر , کمیاب تر هستند.[2]
ما وقتى که به آیات قرآن در رابطه با قرآن مراجعه مى کنیم در مجموع ـ جز در موارد نادر ـ نتیجه مى گیریم که ما نسبت به قرآن دو مسوولیت بزرگ داریم:
1ـ شناخت محتواى قرآن
2ـ عمل به مفاهیم قرآن
توضیح آن که: در قرآن مجید, واژه قرآن با همین لفظ 65 بار آمده , و تحت عنوان کتاب , ده ها بار ذکر شده است. و با توجه به آیاتى که در آن از قرآن سخن به میان آمده, غالبا منظور شناخت قرآن و دریافت محتواى سازنده آن, سپس عمل به دستورهاى قرآن است. چنان که در آیه مورد بحث (73 فرقان)با تعبیر هشدار دهنده به این مطلب تصریح شده که نباید رابطه شما با قرآن کورانه و کرانه باشد, بلکه باید با چشمى بینا و گوشى شنوا به قرآن توجه کرد, آن را به خوبى شناخت, و مزرعه روح و روان را با آب قرآن آبیارى کرد. چنان که در روایت آمده ابوبصیر یکى از شاگردان امام صادق(ع) از آن حضرت پیرامون این آیه توضیح خواست, امام صادق(ع) فرمود: ((مستبصرین لیسوا بشکاک))[3] از روى بصیرت و شناخت به قرآن روى کنند, و در آن هیچ گونه شک و تردید نداشته باشند.
بنابراین قرآن را از جهت نظرى باید شناخت و یقین به مطالب آن پیدا کرد و این از ویژگى هاى بندگان ممتاز خدا است. در آیات دیگر قرآن نیز پیرامون دو مسوولیت یاد شده سخن به میان آمده, براى روشن شدن بیشتر, نظر شما را به چند آیه دیگر جلب مى کنیم. در مورد مسوولیت نخست (شناخت قرآن) قرآن مى فرماید: إفلا یتدبرون القرآن إم على قلوب إقفالها؛[4] آیا آنها در قرآن تدبر نمى کنند, یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟
این آیه ما را با تإکید به تدبر و تعقل و شناخت دستورها و مفاهیم قرآن دعوت مى نماید.
نیز مى فرماید: ((و لقد یسرنا القرآن للذکر فهل من مدکر))[5] ما قرآن را براى تذکر , آسان ساختیم, آیا کسى هست که متذکر شود؟ این آیه حاکى است که خداوند قرآن را آسان و روان براى عموم نازل کرده, تا همه آن را بشناسند, و هدف از شناخت آن, تذکر و تنبه و آموختن و عمل است. نیز مى فرماید: ((و اذا قرى القرآن فاستمعوا له و انصتوا لعلکم ترحمون))[6] هنگامى که قرآن خوانده شود, گوش فرا دهید, و خاموش باشید, شاید مشمول رحمت خدا شوید. این آیه بیانگر آن است که سکوت در هنگام تلاوت آیات قرآن و دل بستن به آن, کلید فهم قرآن است, و بهترین ادب در برابر قرآن آن است که در برابرش سراپا گوش شنوا باشیم, و روح و روان خود را با عطر ظاهر و باطن قرآن خوشبو و با طراوت سازیم.
و در مورد مسوولیت دوم (عمل به قرآن) نیز نظر شما را به چند آیه دیگر قرآن جلب مى کنیم, قرآن مى فرماید: ((انما المومنون الذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم واذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا و على ربهم یتوکلون))[7] مومنان تنها کسانى هستند که هرگاه نام خدا برده شود, دلهایشان ترسان مى گردد, و هنگامى که آیات او بر آنها خوانده مى شود, ایمانشان فزونتر مى گردد و تنها بر پروردگارشان توکل دارند.
آرى قلب مومنان در برابر قرآن, این گونه خاشع و ترسان است, به گونه اى که شنیدن آیات قرآن موجب افزایش ایمان قلبى شده, و موجب رابطه استوار و تنگاتنگ مومن با خدا مى گردد.
نیز مى فرماید:((یا ایها الناس قد جائتکم موعظه من ربکم و شفإ لما فى الصدور و هدى ورحمه للمومنین))[8] اى مردم! کتابى از سوى صاحب شما (خدا) براى (نجات) شما آمد که مایه پند و شفاى دل هاى شما, و هدایت و رحمت براى مومنان است.
نیز مى فرماید:((کتاب انزلناه الیک لتخرج الناس من الظلمات الى النور))[9] قرآن کتابى است که آن را به سوى تو (اى پیامبر) فرستادیم, تا به وسیله آن مردم را از تاریکى ها (ى شرک و جهل) به سوى روشنى نور (ایمان و عدل و آگاهى) درآورد.
تدبر در قرآن و عمل به آن از نظر على(ع)
در نهج البلاغه مطالب بسیار پیرامون شناخت قرآن و اجراى دستورهاى آن آمده و به آن تإکید شده, به عنوان نمونه نظر شما را به چند فراز از آن جلب مى کنیم:
((و تعلموا القرآن فانه إحسن الحدیث, و تفقهوا فیه فانه ربیع القلوب و استشفوا بنوره فانه شفإ الصدور))[10] قرآن را فراگیرید که بهترین گفته ها است, و در آن بیندیشید که بهار دل ها است, و از نورش شفا جویید که شفاى قلب ها است.))
((تالین لاجزإ القرآن یرتلوا ترتیلا یحزنون به إنفسهم, و یستشیرون به دوإ دائهم, فاذا مروا بآیه تشویق رکنوا الیها طمعا و تطلعت نفوسهم الیها شوقا و ظنوا إنها نصب اعینهم, و اذا مروا بآیه فیها تخویف إصغوا الیها مسامع قلوبهم, و ظنوا إن زفیر جهنم و شهیقها فى إصول آذانهم))[11]
پرهیزکاران کسانى هستند که قرآن را شمرده با تدبر قرائت مى کنند, با آن جان خود را محزون مى سازند, و داروى درد خود را از آن مى گیرند, هرگاه به آیه اى برسند که در آن تشویق باشد, با علاقه فراوان به آن روى مىآورند, و روح و جانشان با شوق بسیار در آن خیره شود, و آن را همواره نصب العین خود مى سازند, و هرگاه به آیه اى برخورد کنند که در آن بیم باشد, گوش هاى دل خویش را براى شنیدن آن باز مى کنند, و صداى ناله و به هم خوردن زبانه هاى آتش دوزخ با آن وضع ترسآورش در درون گوششان طنین انداز است.
این عبارات با بیان بسیار روشن دو مسوولیت ما (یعنى شناخت قرآن و عمل به دستورهاى آن) را دعوت مى کند, و بیانگر آن است که آیات قرآن باید همواره در قلوب مومنان اثر بگذارد, و باعث تحول فکرى و عملى شده و موجب رشد و ارتقإ گردد. در غیر این صورت, براى ما کتابى بى خاصیت خواهد بود, بلکه گاهى موجب خسران ما است, چنانکه در قرآن مى خوانیم: ((ولا یزید الظالمین الا خسارا))[12] و ستمگران را جز خسران و زیان نمى افزاید. چرا که به قول شاعر سعدی شیرازی:
باران که در لطافت طبعش خلاف نیست در باغ لاله روید و در شوره زار خس
آن کسانى مى توانند از انوار قرآن بهره بردارى صحیح کنند که تصمیم بر پرهیزکارى داشته باشند, و خمیر مایه وجودشان آمیخته با جهل, شرک, ظلم و نفاق نشده باشد, وگرنه همین صفات رذیله موجب مى شود که نه تنها مجذوب نور قرآن نمى شوند, بلکه مثل شب پره به ستیز با نور مى پردازند به عنوان مثال یک غذاى نیروبخش را اگر به عالم مجاهد و دانشمند مبارزى بدهیم, از آن نیروى کافى براى تعلیم و تربیت و جهاد در راه حق مى گیرد, ولى همین غذاى نیروبخش را اگر به ظالم بیدادگرى بدهیم, از نیروى آن براى ظلم بیشتر استفاده مى کند. تفاوت در غذا نیست, تفاوت در مزاج ها و طرز تفکرها است.
نتیجه این که قرآن نه تنها یک نسخه شفابخش دائمى براى افراد آماده است, بلکه یک داروى اثربخش براى همه دردهاى فردى, اجتماعى, اخلاقى و... است , داروى شفابخشى که هرگونه نابسامانى ها و ناهنجارى هاى گوناگون را به جهانى پر از طراوت, اعتدال , و زیبایى و سلامتى مى سازد. به قول شاعر حکیم سنایی:
عروس حضرت قرآن نقاب آنگه براندازد که دار الملک ایمان را مجرد بینداز غوغا
عجب نبود گر از قرآن نصیبت نیست جز حرفى که از خورشید جز گرمى نبیند مرد نابینا
امیرمومنان على(ع) روزى بعضى از یارانش را که بهره بردارى صحیح و استوار از قرآن کرده بودند, و به شهادت رسیده بودند مانند: عمار یاسر, ابن تیهان و ذوالشهادتین را به عنوان برادر یاد کرد, آنگاه بر اثر غم جانکاه فراق آنها, دست بر محاسن شریف خود کشید, و مدتى طولانى گریه جان سوز کرد, سپس فرمود: ((إوه على اخوانى الذین تلوا القرآن فاحکموه))[13] آه و حسرت بر دیدار آن برادرانم, همان ها که قرآن را تلاوت مى کردند, و به کار مى بستند و در زندگى خود تثبیت و استوار مى ساختند. آن حضرت در این عبارت به شش ویژگى آنها اشاره کرد, ولى نخستین ویژگى آنها را رابطه عمیق فکرى و عملى آنها با قرآن ذکر نمود. بنابراین از نظر امیرمومنان على(ع) شاگرد ویژه و ممتاز اسلام کسى است که رابطه عمیق و نیک با قرآن داشته باشد.
چند نمونه از بهره بردارى صحیح از قرآن
از آن هنگام که قرآن نازل شده تاکنون نمونه هاى بسیار وجود دارد که افرادى تحت تإثیر عمیق قرآن قرار گرفته و با بهره بردارى صحیح, آگاهانه و آمیخته با عمل از قرآن, تحول فکرى و عملى پیدا کردند و تولد جدید پیدا نموده و در پرتو نور قرآن, همه ظلمت و تاریکى ها را از صفحه روح و روانشان زدودند, در اینجا نظر شما را به چند نمونه جلب مى کنیم:
1ـ ابوذر غفارى مى گوید یک شب رسول خدا(ص) براى عبادت برخاست, همه آن شب را با ذکر این آیه و تإمل در آن گذراند. ((ان تعذبهم فانهم عبادک, و ان تغفر لهم فانک إنت العزیر الحکیم))[14] اگر این ها را عذاب کنى, این ها بندگان تواند, و اگر آنها را بیامرزى پس تو توانا و حکیم هستى. (نه کیفر تو نشانه بى حکمتى است و نه بخشش تو نشانه ضعف است) پیامبر(ص) آن شب پیوسته این آیه را تا صبح تکرار[15] مى کرد.
2ـ ام عقیل یکى از زنان بادیه نشین و مسلمان بود, رابطه بسیار نیکى با قرآن داشت, روزى در خانه مشغول آشپزى و کارهاى خانه بود, به او خبر دادند که یکى از پسرهایت در بیرون خانه بر اثر رمیدن شتر, و برخورد با او کشته شده است. او در آن روز دو نفر مهمان داشت, براى آن که آنها ناراحت نشوند, چیزى به آنها نگفت, از آنها پذیرایى نمود و غذاى آنها را داد. آنها پس از خوردن غذا, با خبر شدند و از روحیه عالى ام عقیل تعجب کردند. وقتى که مهمانان رفتند, چند نفرى براى تسلیت نزد او آمدند, ام عقیل به آنها گفت: ((آیا در میان شما کسى هست که با آیات قرآن به من تسلیت بگوید, و خاطر مرا آرام کند؟)) یکى از حاضران این دو آیه را خواند: ((و بشر الصابرین الذین اذا إصابتهم مصیبه قالوا انا لله و انا الیه راجعون اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمه...))[16] بر صبر کنندگان مژده بده, آنان که وقتى دچار مصیبت مى شوند, گویند ما از آن خداییم, و به سوى او باز مى گردیم, این ها مشمول درودها و رحمت پروردگارشان هستند, و از هدایت یافتگان مى باشند.
ام عقیل با شنیدن این آیه آن چنان تحت تإثیر قرار گرفت که آرامش یافت و اضطراب و پریشانیش برطرف گردید, بى درنگ برخاست و وضو گرفت و دو رکعت نماز خواند, پس از نماز دست هایش را به سوى آسمان بلند کرد, و با خشوع و تسلیم خاص عرض کرد: ((خدایا! فرمانت به ما رسید, آن را دریافت کردم, اینک صبر مى کنم, تو نیز پاداشى را که به صابران وعده دادى, به من عطا فرما.))[17] آرى این است انس و عمل به قرآن, که موجب تحول فکرى و تغییر روحیه شده و انسان را در برابر حوادث ناگوار, صبور و مقاوم مى کند.
3ـ پیامبر اکرم(ص) روزى این آیات را خواند ((ان فى خلق السماوات والارض واختلاف اللیل والنهار لایات لاولى الالباب...))[18] در آفرینش آسمان ها و زمین, و رفت و آمد شب و روز, نشانه هایى براى صاحبان خرد است... آنگاه فرمود: ((ویل لمن لاکها بین فکیه و لم یتإمل فیها)) واى بر کسى که این آیات را در دهان گردش دهد و بچرخاند, ولى در آن نیندیشد و تإمل نکند.[19]
4ـ مفسر بزرگ اسلام, شهید راه خدا سعید بن جبیر در یکى از شب ها این آیه را که مربوط به نداى خدا در قیامت است خواند: ((وامتازوا الیوم إیها المجرمون))[20] اى گنهکاران! امروز شما از صالحان جدا شوید. از آغاز شب تا صبح همین آیه را خواند و در آن تإمل نمود و گریه کرد.[21]
5ـ فضیل بن عیاض در قرن دوم مى زیست و از سر دسته هاى دزدها و غارتگران بود, شبى قداره خود را برداشت با این تصمیم که به خانه اى برود و به حریم ناموس دیگرى که در آن خانه بود تجاوز کند, از دیوار خانه بالا رفت و خود را به درون حیاط افکند, در همین حال ناگاه صداى دلنشین همسایه آن خانه را شنید که قرآن مى خواند و این آیه را تلاوت مى کند: ((الم یإن للذین آمنوا إن تخشع قلوبهم لذکر الله و ما نزل من الحق))[22]
آیا وقت آن نرسیده است که دل هاى مومنان در برابر ذکر خدا, و آنچه از حق نازل کرده است خاشع گردد؟
فضیل آن چنان تحت تإثیر این آیه قرار گرفت, که تحول عظیمى در او رخ داد, و طوفان شدیدى در روح و روانش وزید به گونه اى که 180 درجه تغییر کرد, همان دم با توبه حقیقى دست نیاز به سوى خداى بى نیاز دراز کرده, در حالى که اشک مى ریخت عرض کرد ((یا رب قد آن; پروردگارا! اکنون وقت خشوع در برابر تو فرارسیده است.)) او همان لحظه به خانه اش بازگشت, در مسیر راه شنید کاروانى در حال حرکت است بعضى از آن کاروان مى گویند: تا صبح نشده به سرعت از اینجا برویم تا دژخیمان فضیل ما را غارت نکنند. فضیل خود را به آنها معرفى کرد, و به آنها قول داد که در امان هستید, آرى فضیل این گونه به قرآن احترام کرد, و نداى قرآن را با گوش جان شنید, و بر سراسر قلبش استوار ساخت, از پارسایان و بندگان ممتاز خدا شد, به مکه کوچ کرد, و در جوار خانه خدا اقامت نمود , و در آنجا به سیر و سلوک و تربیت افراد ادامه داد تا روز عاشوراى سال 187 هـ.ق در همانجا از دنیا رفت.[23]
این ها نمونه هایى از عباد الرحمن هستند که به راستى قرآن را شناختند و به دستورهاى آن عمل کردند, و روح و روانشان را با آیات نورانى قرآن, جلا بخشیدند. در برابر این ها کوردلانى نیز بودند و هستند که آیات قرآن را مى خوانند ولى به جاى نور, بر تیرگى قلبشان مى افزاید.
همچون خوارج نهروان, که نیمه شبى کمیل بن زیاد همراه امیرمومنان على(ع) از یکى از کوچه هاى کوفه عبور مى کردند, کمیل صداى یکى از آنها را که (آیه 9 زمر) قرآن را تلاوت مى کرد شنید, او را نمى شناخت, تحت تإثیر صداى حزین او قرار گرفت که با خود گفت: ((اى کاش مویى از بدن او بودم و همواره صداى قرآن را از او مى شنیدم.)) حضرت على(ع) با این که گفته کمیل را نشنید دریافت که کمیل فریب آن صدا را خورده به او فرمود: صداى پر اندوه این خواننده و قارى قرآن تو را حیران و شگفت زده نکند, چرا که او از دوزخیان است, و بعد از مدتى راز این سخن را به تو خواهم گفت.))
پس از مدتى جنگ نهروان رخ داد, همان قارى به جنگ على(ع) آمد و در این جنگ کشته شد, کمیل در رکاب على(ع) مى جنگید, حضرت على(ع) کمیل را کنار لاشه آن خارجى آورد, سر شمشیرش را بر سر او نهاد و فرمود: ((اى کمیل! آن کسى که در آن شب آیه قرآن را با آن سوز و گداز مى خواند, همین شخص بود.))
کمیل سخت تکان خورد, و به اشتباه خود پى برد, در حالى که بسیار ناراحت شده بود, خود را بر روى پاى على(ع) انداخت و مى بوسید, و از خدا طلب آمرزش کرد.[24]
این گونه افراد (خوارج) همان کور و کرانى هستند که با چشم و گوش بسته با قرآن برخورد مى کنند, ولى عباد الرحمن بر عکس آنها از روى آگاهى, چشم و گوش دل خود را دریچه هاى استوار براى تابش انوار قرآن بر صفحه دل قرار داده, و همواره این دریچه ها را به روى قرآن مى گشایند.
نتیجه این که بیاییم به راستى با قرآن آشتى کنیم, تا آن را معلم خود در دنیا و شفیع خود در آخرت قرار دهیم. و با این کار در صف عبادالرحمن (بندگان ممتاز خدا) سرو قامت بایستیم, تا مشمول شکایت رسول خدا(ص) نشویم که در قیامت به خدا عرض مى کند: ((یا رب ان قومى اتخذوا القرآن مهجورا))[25] اى پروردگار من! قوم من قرآن را متروک و رها ساختند.
پایان سخن را با گفتار دلنشین امیرمومنان على(ع) در این راستا مىآراییم, آنجا که فرمود: ((بدانید که قرآن شفاعت کننده اى است که شفاعتش پذیرفته, و گوینده اى است که سخنش تصدیق مى گردد, آن کس را که قرآن در قیامت شفاعتش کند, قطعا موردغ شفاعت قرار خواهد گرفت. و هر کس که قرآن از او شکایت کند, گواهیش بر ضد او پذیرفته مى شود. در روز قیامت گوینده اى صدا مى زند: آگاه باشید! امروز هر کس گرفتار بذرى است که افشانده, و در گرو نتیجه کارى است که انجام داده, جز آنان که بذر قرآن افشانده اند, ((فکونوا من حرثته واتباعه, واستدلوه على ربکم واستنصحوه على انفسکم, واتهموا علیه آرائکم, واستغشوا فیه إهوائکم;[26] از بذر افشانان و پیروان قرآن باشید, با قرآن, خدا را بشناسید, و خویشتن را با آن اندرز دهید و (هرگاه نظر شما بر خلاف قرآن بود) خود را متهم کنید, و خواسته هاى خویش را در برابر قرآن, نادرست بشمرید.[27]
[1] . سوره فرقان (25) آیه73.
[2] . شیخ کلینى, اصول کافى, ج2, ص627.
[3] . شیخ کلینى , روضه الکافى, ص178, حدیث199.
[4] . سوره محمد (47) آیه24.
[5] . سوره قمر (54) آیه17.
[6] . سوره اعراف (7) آیه204.
[7] . انفال, (8) آیه2.
[8] . یونس(10) آیه57.
[9] . ابراهیم (14) آیه1.
[10] . سید رضى, نهج البلاغه, خطبه110.
[11] . نهج البلاغه, خطبه193.
[12] . اسرإ (17) آیه82.
[13] . نهج البلاغه, خطبه182.
[14] . مائده(5) آیه118.
[15] . المحجه البیضإ, ج2, ص237.
[16]. بقره (2) آیه156 و 157.
[17]. محدث قمى , سفینه البحار, ج2, ص7 (واژه صبر)
[18] . آل عمران (3) آیه 190 تا 194.
[19]. علامه طبرسى, مجمع البیان, ج2, ص554 (ذیل آیات مذکور)
[20]. یس (36) آیه 59.
[21] . المحجه البیضإ, ج2, ص237.
[22]. حدید (57) آیه16.
[23]. سفینه البحار, ج2, ص369 (واژه فضیل) ; وفیات الاعیان, ج;2 ص215.
[24]. سفینه البحار, ج2, ص497 (واژه کمیل).
[25]. فرقان (25) آیه30.
[26] . نهج البلاغه, خطبه176.
[27] . حکمت های دهگانه لقمان حکیم در قرآن کریم 10 نویسنده: حجت الاسلام و المسلمین محمد محمدی اشتهاردی، تاریخ انتشار: 17:56 - 1395/06/20.
بسم الله الرحمن الرحیم