حجیت قرآن

پرسش: آیا حجیت قرآن ذاتی است و از مصونیت ذاتی برخوردار است؟

کلیدواژه های بحث: حجیت قرآن، حجیت ذاتی قرآن، مصونیت، حجت ظاهر و باطن قرآن.

۱ - حجت

حجت در لغت یعنی دلیل و برهان.[1] هر چیزی که می‌تواند مورد احتجاج و استدلال بر علیه غیر واقع شود.[2]

۲ - اقسام حجت

حجت دو قسم است:

۲.۱ - حجت منطقی

حجت منطقی، عبارت است از مجموعه ای مرکب از چند قضیه برای به نتیجه رساندن مطلوب، اعم از این‌که در مقام خصومت و یا غیر آن باشد.[3]

۲.۲ - حجت قطعی

حجتی است که مفید یقین باشد، و مقصود از آن رسیدن به نتیجه قطعی است.[4]

۲.۲.۱ - سخن خداوند متعال

در این راستا قرآن شریف می‌فرماید: «یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ»؛[5] ای مردم به‌درستی که از طرف پروردگارتان کتاب برهانی برای شما آمده است.

۳ - برهان

برهان یعنی ظهور؛ و به دلیلی گفته می‌شود که ظاهر و قطعی باشد؛ از‌این‌رو به چیزی که روشن است و تاریک و مبهم نیست، برهان می‌گویند.

۳.۱ - سخن خداوند به موسی

موسای کلیم ـ علیه‌السلام ـ که با عصا و ید بیضا مبعوث شد، خداوند به او فرمود: «فذانک برهانان من ربّک»؛[6] یعنی این دو معجزه، دو برهان و دلیل و شاهد روشنی هستند که جای هیچ شکی را باقی نمی‌گذارند.

۴ - محتوای قرآن

قرآن کریم محتوایی دارد که با فطرت درونی انسان‌ها هماهنگ و با جهان بیرونی مطابق است، و از نظر شکل و قالب بیان هم به‌صورت برهانی و روشن، و با دلیل قاطع است. اگر درباره خویش ادعا می‌کند که کلام خداست، با دلیل می‌گوید؛ و نشانه‌اش آن است که همه مردم جهان را به مبارزه دعوت کرده؛ و اگر به توحید و دین و وحی و رسالت و معاد رهنمون می‌شود، دلیل هرکدام را به همراه آن می‌آورد.[7]

۵ - ذاتی بودن حجیت قرآن

با این توضیح، سؤال این است که آیا حجیت قرآن ذاتی است؟

۵.۱ - دیدگاه جوادی آملی

استاد جوادی آملی، در تفسیر شریف تسنیم می‌فرمایند: قرآن سند رسالت است بی‌واسطه، و سند امامت است باواسطه. و خود، هم در سند از غیر بی‌نیاز است و هم در دلالت. و حجیت آن، از هر دو جهت ذاتی است (البته نه ذاتی اولی مانند برهان قطعی، بلکه نسبت به سنت ذاتی است). بنابراین روایات باید در دامان قرآن به نصاب حجیت برسد، و در تأیید محتوا با قرآن ارزیابی شود.[8]

قرآن کریم حجیت بالفعل و مستقل است، و در اصل حجیت، نیاز به غیر خود ندارد. اعتبار قرآن و حجیت استقلالی آن در مقام ثبوت است، و گرنه در مقام اثبات نیازمند به وسیله است.

۶ - احراز حجیت قرآن در مرحله اثبات

قرآن مجید حجیت مستقل خویش را در مرحله اثبات (نه ثبوت) به دو طریق احراز می‌کند:

۶.۱ - راه اول

طریق نخستین راه اولیاست که با شهود باطنی و علم حضوری، حقانیت قرآن را می‌یابند، و به آن قطع شهودی (عین الیقین) پیدا می‌کنند؛

۶.۲ - راه دوم

طریق دوم راه حکیمان است که با علم حصولی و برهان عقلی به حجیت قرآن می‌رسند.[9]

۷ - ویژگی‌های خاص قرآن

قرآن تا قیامت، استوار و غیر قابل نسخ است. نگهبان کتب آسمانی و دربردارنده تمام مصالح بندگان است. تناقض، اختلاف، افراط و تفریط در آن راه ندارد. دعوت به قیام می‌کند؛[10] یعنی قرآن کتاب قیّم، برپا دارنده و سامان‌بخش است. بنابراین قرآن «یجری کما یجری الشمس و القمر»[11] و همانند خورشید و ماه در هر عصر و مصری درخشان، نورانی و خاموش نشدنی است، و هیچ انحراف و کجی در آن راه ندارد.

۸ - نورانی بودن قرآن

قرآن کتاب نورانی است. خاصیت نورانی بودن قرآن این است که هم معارف آن روشن و مصون از ابهام و تیرگی است؛ و هم جوامع بشری را از هرگونه تاریکی اعتقادی و اخلاقی یا سرگردانی در انتخاب راه یا تحیر در ترجیح هدف و مانند آن می‌رهاند؛ و به شبستان روشن صراط مستقیم و هدف راستین بهشت عدن می‌رساند.

قرآن کریم کتاب نوری است که از مبدأ نازل شده، و باید هم در ذات خود روشن باشد، و هم روشنگر دیگر اشیا و اشخاص، و این خاصیت نور است. قرآن کریم نور واحدی است که روزنه‌ها و شعبه‌هایی دارد، که همان سوره‌های قرآن است. قرآن نور محض الهی است. هر چیزی که ظلمت و تاریکی باشد، از آن به دور است. لغز و معما، و ابهام و پیچیدگی در ساحت نورانی قرآن راه ندارد؛ البته نورانیت قرآن در آیاتش تفاوت دارد. برخی آیات مانند شمس و برخی چون قمر و برخی مانند ستارگان دیگر است؛ ولی در عین شدت و ضعف نوری، هیچ آیه‌ای در سراسر قرآن نمی‌توان یافت که نورانی نباشد.[12]

۹ - ذاتی بودن مصونیت قرآن

آیا قرآن شریف از مصونیت ذاتی برخوردار است؟

مصونیت یعنی محفوظ ماندن از تعرض و تحریف؛ یعنی آیا قرآن از تعرض و تحریف به دور است و از این جهت از مصونیت ذاتی برخوردار است؟ بلی، قرآن باید تا قیام قیامت محفوظ باشد، و به همه افراد بشر برسد. قرآن کریم که معجزه ختمیه است، وقتی حجت بر مردم خواهد بود که خود از گزنه هرگونه تحریفی در امان باشد؛ و فرشتگان که رصد الهی‌اند، این وظیفه خطیر را بر عهده دارند.

۹.۱ - سخن خداوند متعال

خداوند در قرآن شریف می‌فرماید: «انّا نحن نزّلنا الذکر و انّا له لحافظون»؛[13] به‌درستی که ما ذکر را فرستادیم و ما خود حافظ آن خواهیم بود.

۹.۲ - دفاع خداوند از قرآن و پیامبر

خدای سبحان از رسول اکرم ـ صلی‌الله‌علیه‌وآله ـ و کتاب خود، دفاع می‌کند. و قرآن کریم را احسن الحدیث می‌داند که هیچ‌گاه کهنه نمی‌گردد، و بطلان در آن راه ندارد. و آن را ذکر محفوظ و نور خاموش‌نشدنی اعلام می‌دارد. هیچ بطلانی از درون و بیرون بر آن چیره نشود، و نور هدایتی باشد که همیشه پرفروغ است، و هرگز به خاموشی نمی‌گراید؛ و تذکره محفوظی برای فطرت الهی انسان‌ها باشد، و همیشه آنان را به‌سوی مبدأ و آفریدگار خود سوق دهد.[14]

۹.۳ - مصونیت قرآن از هر شک

قرآن، مصون از هر شک و ریب است. کتاب هدایتی است که هیچ شک و ریبی در آن راه ندارد؛ نه در اصل ادعای اعجاز آن و نه در هدایتگری و محتوا و معارف آن. کتابی که سراسر حق است و بطلان در آن راه ندارد. کتابی که از ناحیه الله آمده، و روشن و روشنگر است،[15] چه جای شک و ریب دارد؟

سخن قرآن این است که اگر چراغ روشن درون انسان که همان عقل و فطرت اوست، بر اثر گناه و کفر و نفاق خاموش گردد، انسان، کوردل می‌شود. و اگر نهان کسی کور باشد، قدرت تشخیص بین حق و باطل را ندارد، آن‌گاه تفاوت کلام الله و کلام بشر را درک نمی‌کند؛ و همان‌گونه که در کلام بشر شک می‌کند، در کلام الله نیز شک می‌کند.[16]

۹.۴ - ارتباط مستقیم مصونیت با خدا

مصونیت قرآن مجید موهبت الهی و در ارتباط مستقیم با خداست. هم قرآن از مصونیت برخوردار است، و هم معصومان در تلقی وحی الهی از مصونیت برخوردارند. و مصونیت از گناه، خطا، در امر تبلیغ و بیان اصول و فروع دین دارند.

قرآن شریف در مرحله ثبوت از حجیت و مصونیت ذاتی برخوردار است و هیچ‌گونه تاریکی، اختلاف و تعارض در آن راه ندارد و از هرگونه تعرض و دستبرد در امان است.

۱۰ - حجیت ظاهر و باطن قرآن

ظاهر و باطن قرآن حجیت و مدرکیت دارد؛ و می‌توان در موارد مختلف به آن تکیه کرد، و آن را مستقلاً مورد عمل قرار داد، و در گفتار و نظریات و استدلال‌های خویش به آن تمسک جست؛ زیرا قرآن از حجیت ذاتی و مستقل برخوردار است، و از این جهت برای عموم مردم حجت و مدرک است. از طرفی آیات فراوانی دلالت به مصونیت قرآن شریف دارد، و تا ابد قرآن را مصون می‌داند، و دست خیانت نمی‌تواند در قرآن مجید دستبرد برد. حجیت و مصونیت قرآن از اول با خود قرآن بوده و ذاتی است، نه این‌که بعد از نازل شدن از سوی خدا به آن متوجه شده است.[17]

۱۱ - منابعی برای مطالعه بیش‌تر

۱. بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ج ۱.

۲. الاتقان فی علوم القرآن، جلال‌الدین سیوطی، ج ۲.

۳. تاریخ و علوم قرآن، ابوالفضل میرمحمدی.

منبع: سایت اندیشه قم.

و الحمد لله رب العالمین علی کل حال بعدد اسمائه و نعمائه

[1] . معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ هشتم، ۱۳۷۱، ج ۱، ص ۱۳۴۱.

[2] . مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، ج ۲، ص ۱۲.

[3] . مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، ج ۲، ص ۱۲.

[4] . معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ هشتم، ۱۳۷۱، ج ۱، ص ۱۳۴۱.

[5] . نساء (۴)، آیه ۱۷۴.

[6] . قصص (۲۸)، آیه ۳۲.

[7] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸، ج ۱، ص ۲۹۴.

[8] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۸، ج ۱، ص ۸۵ و ۸۶.

[9] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، انتشارات اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۸، ج ۱، ص ۱۰۵.

[10] . قرائتی، محسن، تفسیر سوره نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌های از قرآن، چاپ دوم، ۱۳۸۰، ج ۷، ص ۱۳۹.

[11] . طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۵۶۲.

[12] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸ ه ش، ج۱، ص ۳۵۷.

[13] . حجر (۱۵)، آیه ۹.

[14] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸ ه ش، ج۱، ص ۳۵۷.

[15] . رعد (۱۳)، آیه ۱.

[16] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن در قرآن، انتشارات اسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۸ ه ش، ج۱، ص ۳۶۱ ـ ۳۶۴.

[17] . خویی، سید ابوالقاسم، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ترجمه صادق نجمی و هاشم زاده هریسی، دانشگاه آزادی اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج ۱، ص ۴۲۳.