ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی متربّیان

مقدمه

ساحت در لغت ‌نامه ها به معنای خانه، درگاه و آستانه آمده است ولی مقصود از ساحت در حوزه تعلیم و تربیت، محدوده و دامنه‌ی خاصی است که مجموعه ‌ای از رفتارها و فعالیت‌ های تعلیم و تربیت در آن حوزه و دامنه قرار می‌گیرد. انسان موجودی دارای ابعاد و ساحت‌های مختلف است، از بینش‌ها، گرایش‌ها و توانایی‌های مختلفی برخوردار است و با دیگر موجودات جهان ارتباط غایی و هدفمند دارد و از آن‌ها تأثیر می‌پذیرد و بر آن‌ها تأثیر می‌گذارد.

هنگامی‌که از تعلیم و تربیت سخن می ‌گوییم، درواقع از نوعی از قابلیت‌ها و ظرفیت‌هایی سخن می‌گوییم که در ابعاد مختلف روح و بدن انسان قرار دارند و انسان برای رسیدن به کمال مطلوب خود نیازمند آن است که با یاری دیگران آن‌ها را به فعلیت برساند، یا آن‌ها را تصحیح، تعدیل، تقویت و هدایت نماید.

بنابراین تعلیم و تربیت دارای حوزه‌های مختلفی است، حوزه‌هایی که در آن نیازهای مشترک هم‌ عرض انسان‌ها قرار گرفته است، لذا از اصطلاح (ساحت‌های تربیتی) استفاده می‌شود. چنانکه یکی از ساحت‌های شش‌گانه در سند تحول بنیادین آموزش ‌و پرورش عبارت از ساحت تربیتی اعتقادی، عبادی و اخلاقی می باشد:

- قلمرو:

قلمرو ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی، ناظر به خودشناسی و معرفت نسبت به خداوند متعال، معاد، نبوت و پذیرش ولایت رهبران دینی [پیامبر (ص) و ائمۀ معصومین(ع)] و پیروی از ایشان است.

در فلسفۀ تربیت (ذیل بحث انواع تربیت)، به‌ طورکلی دو گونه تربیت دینی قابل ‌تصور است؛ نخست تربیتی که چارچوب بنیادی و اصول آن بر اساس دین و آموزه‌ های دینی باشد. این شکل از تربیت دینی در مقابل تربیت سکولار قرارداد و همۀ ابعاد یک نظام را بر اساس مبانی معیارهای دینی شامل می‌شود. در مجموعۀ حاضر از این مفهوم با تعبیر تربیت اسلامی یاد شده است و همه ساحت‌های تربیت را در برمی‌گیرد.

دوم، بخش خاصی از تربیت که برای تقویت روند دین ‌داری و دین ورزی متربّیان صورت می ‌پذیرد. در این شکل از تربیت، اعتقادات و مناسک دین خاصی مورد توجه قرار می‌گیرد و مترّبی برای رسیدن به ایمان و باور و عمل به آن‌ها تربیت می‌شود (البته مطابق قانون اساسی کشور ما، اقلیت‌های دینی و مذهبی رسمی در تعلیم دین و مذهب خود به فرزندانشان آزادند)؛ به همین دلیل و برای تمایز این دو شکل از تربیت دینی، نوع اخیر را تربیت ساحت اعتقادی و عبادی نام نهاده‌ایم و به سبب نزدیکی و خویشاوندی اخلاق و دین، درمجموع ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی نام‌گذاری شد.

ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی بخشی از جریان تربیت رسمی و عمومی است، ناظر به رشد و تقویت مرتبۀ قابل قبولی از جنبۀ دینی و اخلاقی حیات طیبه در وجودِ متربّیان و شامل همۀ تدابیر و اقداماتی که جهت پرورش ایمان و التزام آگاهانه و اختیاری متربّیان نسبت به مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها، اعمال و صفات اعتقادی، عبادی و اخلاقی و در راستای تکوین و تعالی هویت دینی و اخلاقی ایشان صورت می‌پذیرد؛ لذا قلمرو ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی، ناظر به خودشناسی و معرفت نسبت به خداوند متعال، معاد، نبوت و پذیرش ولایت رهبران دینی [پیامبر(ص) و ائمۀ معصومین(ع)] و پیروی از ایشان است، که به‌حق برترین انسان‌های کامل در طول تاریخ هستند.

هم‌چنین این ساحت ناظر به سایر عقاید و ارزش‌های دینی، ایمان (انتخاب و التزام آگاهانه و آزادانۀ دین حق یعنی آیین زندگی و نظام معیار)، تقید عملی به احکام، مناسک و ارزش‌های دینی و رعایت اصول و آداب اخلاقی در زندگی روزمره (در همۀ ابعاد فردی و اجتماعی) و تلاش پیوسته برای خودسازی بر اساس نظام معیار (مهار غرایز طبیعی، تعدیل عواطف و خویشتن‌داری، حفظ کرامت و عزت‌نفس، کسب صفات و فضائل اخلاقی و پیش‌گیری از تکوین صفات و رذائل اخلاقی) است.

- ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی

- پذیرش آزادانه و آگاهانه‎ی دین اسلام - به عنوان آیین زندگی و مبنای نظام معیار- برای تکیه بر آن، جهت تکوین تعالی، پیوسته هویت خود در راستای تشکیل جامعه‎ی صالح و پیشرفت مداوم آن؛

- تلاش مداوم جهت ارتقای ابعاد معنوی وجودی خویش و دیگران از طریق برقراری ارتباط با خداوند -عبادت و تقیّد به احکام دینی- و دعوت سایرین به دینداری و اخلاق مداری؛

- خودشناسی و دیگرشناسی برای پاسخگویی مسئولانه به نیازها، محدودیت‎ها و پیشرفت ظرفیت‎های وجودی خویش و دیگران از طریق درک و اصلاح موقعیت خود و دیگران بر اساس نظام معیار اسلامی؛

- تلاش پیوسته برای خودسازی و اصلاح دیگران بر اساس نظام معیار اسلامی از طریق مهار غرایز طبیعی، تعدیل عواطف و تمایلات، تقویت اراده و خویشتن داری، حفظ کرامت و عزت نفس، کسب صفات و فضایل اخلاقی، پیش‎گیری از تکوین صفات و رذائل غیر اخلاقی و امربه معروف ونهی از منکر؛

- تلاش پیوسته برای حضور موثر و سازنده‎ی دین و اخلاق در تمام ابعاد فردی و اجتماعی زندگی با التزام عملی به نظام معیاراسلامی -تقیّد عملی به احکام و ارزش‎های اسلامی و رعایت اصول و آداب اخلاقی در زندگی روزمره

- فطرت مداری-شروع از معرفت و میل ربوبی سرشته در وجود متربیان-؛

- تعالی مرتبتی - رعایت مراتب تشکیکی تدین و تخلق،با توجه به مراتب دین داری و اخلاق-؛

- جامع بودن بین روش موضوعی -دربعد بینش و دانش دینی- وروش تلفیقی -با سایر ساحت‎های تربیت و در بعد نگرش و عمل دینی-؛

-عقلانیت محوری

اصالت دادن به تعقل و عقلانیت، که اسکلت و محور تربیت اعتقادی،عبادی و اخلاقی تلقی می‌شود-، ضمن توجه به ابعاد عاطفی و عملی -پرهیز از مواجهه صرفا احساسی یا انتخاب دین بر اساس اکراه و اجبار و تلقین محض-؛ یعنی تاکید بر بصیرت دینی؛

- مشارکت و همراهی همه‎ی عوامل -تقسیم کار بین خانواده،مدرسه،مسجد و رسانه-؛

- انعطاف پذیری،تنوع و پویایی -توجه به مقتضیات زمان و مکان،ضمن حفط اصول-؛

- فعال بودن -تاکید بر نقش اصلی متربیان در فرایند و نتیجه-؛

- مسئله محوری -توجه به موضوعات و مسائل زندگی روزمره-؛

- توجه به بعد عاطفی و ولایی دین -بهره مندی مناسب از عواطف ،احساسات و تجارب شخصی برای تعمیق و گسترش تدین-، تولا و تبرا؛

- چند بعدی بودن -پرهیز از تحویل دین داری به یکی از ابعاد آن-؛

- بهره‎گیری از میراث غنی و ارزشمند ادبیات کهن برای توسعه و تعالی ارزش های دینی و اخلاقی

- اصول ساحت تربیت اعتقادی،عبادی و اخلاقی دانش آموزان در مدرسه

اصل تحول مداوم

یکی از اصول ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی، «اصل تحول مداوم» می‎باشد، مصادیق این اصل عبارتند از:

- حرکت از اصلاح ظاهر به تحول باطن؛

- حرکت از پیامدگرایی به تکلیف‎مداری؛

- حرکت از تلقین و عادت به تبیین و انتخاب و استدلال؛

- حرکت از ظنّ به اطمینان و یقین؛

- حرکت از ارزیابی بیرونی به ارزشیابی توسّط خود شخص؛

- حرکت از اصلاح محیط- محدودسازی- به سوی مقاومت در مقابل محیط- مصون سازی- وسپس تاثیرگذاری بر آن؛

- حرکت از انگیزه‎های دنیوی مشروع به انگیزه‎های اخروی -تصعید-؛

- حرکت از اصلاح فردی به اصلاح اجتماعی؛

- حرکت از ارزش‎های عام انسانی به ارزش‎های الهی؛

- حرکت از اجبار برنامه‎ای به انتخاب فردی؛

- حرکت از الزام بیرونی به التزام شخصی.

اصل ایجاد توازن

اصل دیگر ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی «اصل ایجاد توازن» می‎باشد که مصادیق این اصل عبارتند از:

- تاکید بر پرورش روحیه‎ی نقادی، هم نسبت به مدرنیته و هم، نسبت به سنت؛

- انعطاف‎پذیری نسبت به واقعیات متنوع محیطی و خرده فرهنگ‎ها و خانواده‎ها -ضمن حفظ اصول-؛

- توازن بین ظاهر و باطن؛

- توازن و تلفیق میان اخلاق و دین؛

- تلفیق و ترکیب مناسب و هماهنگ تعلیم و تزکیه؛

- توجّه به خصوصیات فردی و جنسیتی متربّیان، ضمن تاکید بر مشترکات میان آن‎ها؛

- رعایت اعتدال -پرهیز از افراط و تفریط-؛

- تاکید متوازن و سزاوار بر استفاده از روش‎های مختلف تربیت اخلاقی و دینی؛

- تاکید متوازن بر تبیین، استدلال، حساسیت و عمل اخلاقی؛

- جمع بین حفظ امور ثابت دینی و پویایی، نسبت به مقتضیات زمان و مکان.

اصل رعایت اولویت ها- الاهم فالاهم

اصل مهم دیگر در ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی «اصل رعایت اولویت ها- الاهم فالاهم-» می‎باشد که مصادیق این اصل عبارتند:

- اولویت استدلال بر تعبّد؛

- تقدم پیشگیری بر درمان- تقدّم مبارزه با علت نسبت به برخورد با معلول-؛

- دفع افسد به فاسد؛

- تقدم پیرایش از زشتی‎های اخلاقی بر آراسته شدن به زیبایی‎ها؛

- تقدم رفع بردفع رذایل و عوامل موثر در آن؛

- تقدم فضل بر عدل-تقدم رحمت بر غضب-؛

- اصالت مصونیّت بر محدودیّت؛

- تاکید بر کاربرد دین و اخلاق در زندگی فردی و اجتماعی -با تاکید بر مسائل واقعی زندگی متربّیان-.[1]

والحمد لله رب العالمین علی کل حال

[1] . برگرفته از مبانی نظری سند تحول بنیادین آموزش وپرورش.